عصمت بر دو گونه است ؛ عصمت خاصّ حجج الهی که عصمتی مطلق و موهبتی بوده ، شرط نبوّت یا امامت آنهاست ؛ و عصمت عامّ که اختصاص به شخص خاصّی نداشته و صفتی اکتسابی است ؛ به این معنا که شخص می تواند از راه ترقّی وجودی به جایی برسد که انجام گناه برای او ممتنع شود.توضیح : عصمت ملکه نفسانى است که انسان را از اینکه در خطاء واقع شود و مرتکب گناه گردد، باز مى دارد. بنابر این عصمت از طرفی مستند به اختیار آدمى است ، و در انسانهایى یافت مى شود که با حسن اختیار خود آن را کسب کنند و تمام انسانها مى توانند به آن برسند و از طرفی هم موهبتی است و خدای متعال به حکمت بالغه خویش این صفت را به کسانی عطا نموده تا بدون اشتباه و خطا, راهنمایان بشر به سوی سعادت باشند.بنابراین عصمت هم مقامی کسبى است و که انسان با اختیار خود آن را اکتساب مى کند و هم موهبتى است .توجه به این مطلب ضروری است که عظمت یک موجود به میزان کمال اوست ؛ چه آن کمال از راه اکتساب باشد و چه از جانب خدا داده شود. بلکه اساساً هر کمالی از جانب خدا داده می شود ، لکن برخی کمالات را دفعی می دهد و برخی را تدریجی و در پی اعمال ما. لذا اساساً هر اکتسابی نیز اعطایی و موهبتی است. امّا اگر گفته شود که عظمت و بزرگی هر موجودی فقط به کمالات اکتسابی اوست ، گوییم: آیا خداوند متعال که عظیم بالذّات می باشد ، کسب کمالات کرده؟ آیا حضرت جبرئیل علیه السلام که صاحب آن شأن و جلالت فوق تصوّر ماست ، کسب کمال نموده؟ آیا حضرت عیسی علیه السلام که در لحظه ی اوّل تولّدش اعلام نبوّت کرد ، کسب کمالات کرده بود؟ آن بزرگوار فرمود:« إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنی نَبِیًّا ـــــ من بنده ی خدایم؛ او کتاب(آسمانى) به من داده ؛ و مرا پیامبر قرار داده است»(مریم:30)
کمال حقیقی عین عظمت و فضیلت است از هر راه که می خواهد حاصل شود. بی شکّ ، عالم ، برتر از جاهل است ، چه آن علم را کسب کرده باشد و چه از طریق وحی دریافت کند. کما اینکه صاحب علم لدنی نیز برتر از عالم به علوم کسبی است. چون علم لدنی ، علم مفهومی نیست ، بلکه عین وجود خود شخص می باشد. لذا در علم لدنی ، نادرستی راه ندارد ؛ در حالی که علم مفهومی ممکن است نادرست و خلاف واقع باشد ؛ که در این صورت ، جهل مرکّب خواهد بود نه علم.
لذا اینکه برخی خیال نموده اند هر کمالی که اکتسابی نیست ، ارزش نمی باشد و موجب فضیلت نمی شود ، پنداری است باطل و بی منطق. اگر چنین باشد ، در آن صورت نمی توان گفت عاقل بر دیوانه رجحان وجودی دارد ؛ یا انسان بر حیوان فضیلت دارد یا حیوان از گیاه و جماد برتر است. در حالی که عقل آدمی بداهتاً این برتری ها را ادراک می کند و برای این برتری های موهبتی ارزش قائل است و آن را مدح می کند.
لذا میتوان نتیجه گرفت مقام عصمت اختصاص به انبیاء و ائمه علیهم السلام ندارد و هر انسانی می تواند به عصمت دست یابد ؛ لذا از روایات اهل بیت علیهم السلام بر میآید که کسانی چون سلمان فارسی نیز دارای مقام عصمت بوده اند ؛ کما اینکه در مورد برخی از علمای شیعه نیز ادّعای عصمت شده است.
مطلب دوم :
امامان علیهم السلام همانگونه که از گناه و معصیت معصوم بوده اند از هرگونه خطا و اشتباه و فراموشی نیز معصوم هستند.