پرسشگر گرامی با سلام وسپاسابتدا خدمت شما عرض شود اعمال و تکالیف از جنبه های مختلف قابلیت بررسی دارند. همانگونه که رفتارها، اعمال و کردار ما انسان های دارای جوانب و آثار مختلف الهی، فردی، اجتماعی و … است آثار مترتب تکلفی بر آن ها نیز دارای آثار و جوانب مختلف اند.به عبارت دیگر، اعمالی که به طور مطلق و فقط و فقط جنبه های حق اللهی داشته باشد نداریم؛ همینطور اعمالی که به طور مطلق فقط جنبه حق الناسی یا فقط جنبه حق النفسی داشته باشند هم نداریم.در آیات قرآن در سوره بقره آیه 282 و 280، انعام/62، سوره مطففین/1، آل عمران 68، زلزال/ 7 و … اشاراتی هم به حق الله دارد و به هم حقوق مردم و به حق النفس.بنابراین می توان یک چنین تقسیم بندی را در آموزه های دین اسلام نمود که از سه حق نام برده شده است شامل حق الله، حق الناس و حق النفس(1)1.حق الله اموری مانند نماز، روزه، حج، زکات و … است که بر مکلف انجام آن واجب است و یا اموری که خداوند از آن نهی نموده و انجام آن حرام می باشد، مانند نوشیدن شراب، زنا و… که ضروری است از انجام آن اجتناب کرد.
2. حق الناس به حقوقی گفته می شود که در ارتباط با دیگران است و در این زمینه فرقی بین حقوق مالی، مانند غصب اموال دیگران و یا تلف نمودن آن و یا بردن آبروی افراد، مانند غیبت، تهمت و … نیست.
3. حق النفس، حقی است که نفس و جان انسان بر وی دارد و رعایت آن ضروری است. در این باره امام سجاد (ع) در رساله حقوق فرموده است: “حَقُّ نَفْسِکَ عَلَیْکَ أَنْ تَسْتَعْمِلَهَا بِطَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل “؛ حق نفس تو این است که او را در راه اطاعت خداوند به کار گیری.[2]در رسالةالحقوق امام سجاد (علیه السلام) که از حق النفس نام برده شد ه است در حقیقت منظور امام از “حق نفس” در این روایت، جنبه های جسمانی انسان مورد نظر نیست، بلکه معنایش این است که انسان از سرمایه وجودی خویش در راه اطاعت و رضایت خداوند استفاده نماید.
هر چند می توان از روایت امام سجاد (علیه السلام) این برداشت را هم داشت که ممکن است مقصود از حق نفس، رعایت امور مربوط به جسم و روح باشد؛ بدین معنا که همان گونه که اهتمام به حقوق خداوند و مردم ضروری است، اموری که به سلامت جسمی و روحی انسان کمک می نماید، نیز باید مورد توجه قرار گیرد تا در مسیر بندگی خداوند موفق بود، و ادای حق نفس (به این معنا) با حفاظت از نفس و پیشگیری از اموری که به سلامت او ضرر می رساند، تحقق می یابد.
بنابراین اعمال و تکالیف فردی و اجتماعی ما، از زوایای مختلف دارای هر سه جنبه حقوق هستند. از نظر نیت و خلوص در نیت، جنبه فردی دارند و از نظر آثار و برکات جنبه های فردی و حق الناسی دارند. مثلا نماز که به عنوان حق الله فقط بیان شده است در حقیقت اینجوری نیست و برخی جنبه های حق النفسی و حق الناسی هم دارد یا حجاب یا بدحجابی که شما نام بردید هم دارای هر سه جنبه حقوق است از طرفی یه تکلیف شخصی است (حق النفسی) و از طرفی آثار مثبت یا منفی اجتماعی دارد (حق الناسی) و از طرفی خداوند حجاب را واجب کرده و بدپوششی را حرام فرض کرده است پس حکم خداوند متعال است (جنبه حق اللهی). سایر اعمال هم اگر با دقت بررسی شوند می بینیم که دارای هر سه جنبه حقوق هستند.

پاورقی:
[1]. فیض کاشانى، ملا محسن، تفسیر الصافى، ج 2، ص 469، انتشارات صدر، تهران، 1415 ق.
[2]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 619، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1413 ق.