مقدمه :
فردی نزد پیامبر (صلّی¬الله و علیه و آله و سلّم) آمد و گفت : پدر و مادری دارم که با آن ها رابطه خوبی دارم، ولی آن ها مرا با حرف و طرز برخوردشان می آزارند. پاسخ آنان را نمی دهم، ولی حالا دیگر می خواهم آنان را ترک کنم و مدتی نزدشان نروم. حضرت فرمود : در این صورت خداوند هم تو را ترک خواهد کرد. مرد عرض کرد: پس چه کنم؟ حضرت فرمود: به کسی که تو را محروم ساخت، ببخشای و با کسی که با تو قطع رابطه کرد، پیوند برقرار کن و از کسی که به تو ستم کرد، درگذر. اگر چنین کنی، خداوند سبحان پشتیبان تو خواهد بود. و از توحمایت خواهد کرد . (2)
هر چند پدر و مادر، رفتار صحیحی با فرزند خود نداشته باشند، همچنان فرزند موظف به تکریم والدین و کسب رضایت آنان است و نمی تواند مقابله به مثل نماید. البتّه قطعا هر کسی باید پاسخگوی عملکرد خویش باشد؛ زیرا در اسلام حقوق فرزندان و والدین متقابل است‌؛ یعنی هم والدین بر فرزندان حقوقی دارند که باید فرزندان رعایت کنند و هم فرزندان بر والدین حقوقی دارند که والدین باید رعایت کنند. «قال علی علیه-السلام‌: “ان للولد علی الوالد حقاً و ان للوالد علی الولد حقاً» . (1) احترام و نیکی به پدر و مادر حتی اگر کافر و مشرک باشند، نیز لازم است؛ بنا بر این نیکی و احترام به والدین و ناراحت نکردن و نرنجاندن آنان در همه شرایط لازم است.
حال اگر هر کدام از والدین یا فرزندان وظیفه خود را انجام ندادند، سبب نمى شود که دیگرى هم انجام وظیفه نکند. اگر فرضاً پدر شما وظیفه اش را نسبت به شما انجام نمى دهد و نسبت به شما قصور یا تقصیری از او سر زده است، این دلیل نمى شود که شما نسبت به او بى احترامى کنید و در انجام وظایف خود کوتاهى نمایید.
نکته بسیار مهم:
امّا در عین حال، سفارش اسلام به بی احترامی نکردن به والدین بدین معنا نیست که حتماً با نظرشان موافقت نمایید؛ لذا علمای ما در سؤال از این که آیا پدر و مادر می توانند فرزند خود را در انجام کاری مانند مسافرت و یا رشته تحصیلی و … امر و نهی کنند؟ آیا اطاعت در این امور واجب است؟ چنین پاسخ گفتند:
اگر امر و نهی والدین خلاف مسیر تربیت و هدایت فرزند به روش دینی، نباشد و موجب اختلال در امور فرزند نشود و والدین از ترک این اوامر و نواهی اذیت شوند، اطاعت آن¬ها لازم است و در غیر این صورت واجب نیست. البته در ابراز مخالفت هم رعایت حرمت و شأن آن¬ها صورت گیرد و سزاوار است رضایت آنان جلب شود.(3)
پی نوشت ها :
1. العلامه المجلسی، بحار الانوار، الناشر: مؤسسه الوفاء، بیروت، لبنان، سنه النشر: 1404 ه.ق ،ج 71، ص 100.
2. ‌ نهج البلاغه، فیض الاسلام ،حکمت 399 .
3. واحد استفتائات دفتر حضرت آیت الله شبیری زنجانی
الف ) وظایف فرزندی
اما بعد از اینکه راضی شدند باید به مطالب زیر نیز توجه کنید و در ارتباط با آنها این مسائل را رعایت کنید.وظایف و مسؤولیت های فرزندان (برگرفته از سوره ی اسراء آیه 23 و 24):
1. اطاعت و فرمانبرداری از پدر و مادر.
2. نیکی و احسان و خدمت به پدر و مادر.تا می توانید به آنها احسان کنید و اصلا از این کار خسته نشوید.
3. اف و سخن رنجش آور به پدر و مادر نگفتن .
4. بر سر والدین داد و فریاد نکردن (بلکه با آنها با سخن نیکو صحبت نماید).
5. بال تواضع و فروتنی را برای والدین , فرود آوردن .
6. حتی المقدور نیازهای والدین را برآوردن .
7. احترام والدین را نگه داشتن که در زیر به مواردی از آن اشاره می شود:
الف) جلو والدین , پاهایش را دراز نکند.
ب ) در مناسبت های مختلف مثل روز مادر یا روز پدر, هدیه به آنها بدهد.
ج . از شوخی های نابجا و زدن حرف های زشت پیش آنها پرهیز و اجتناب کند.
د. در حق آنها و برای سلامتی آنها دعا کند.
ه . در کارهای خانه به آنها کمک کند.
ب ) روش های برخورد با احترام نسبت به والدین
در اینجا نکاتی را در رابطه با برخورد با احترام نسبت به والدین ذکر می کنیم :
1. یکى از مهم‌ترین عوامل سازگارى و حسن تفاهم بزرگسالان و جوانان در خانواده و اجتماع این است که شخصیت تمام افراد در آن دو محیط مورد توجه و احترام باشد و هیچ فردى، -در هر سنى که هست- خویشتن را در معرض اهانت و تحقیر نبیند و نسبت به عزت‌نفس و شخصیت خود احساس ناامنى و نگرانى ننماید. لذا توصیه می‌شود تا می‌توانید نسبت به والدین خود محبت نمایید؛ زیرا انسان به طور طبیعى دوستدار کسى است که به او نیکى کرده و دشمن کسى است که درباره او با بدى رفتار نموده است.
2. یک اصل کلی در مورد انسانها وجود دارد و آن اینکه انسان موجودی تغییرپذیر است؛ یعنی همانطور که تأثیر روی دیگران می‌گذارد، از رفتار دیگران نیز متأثر می‌شود و رفتار او تغییر می‌کند. بهترین وسیله برای سالم‌سازی زمینه تأثیر بر روی رفتار آنها محبت نمودن, تحویل گرفتن و احترام گذاردن به آن‌ها است؛ آن هم احترام بدون قید و شرط و به عنوان پدر و مادر و کسی که سهمی بزرگ در حیات شما دارند.
قطعاً شما با رفتار پسندیده خود می‌توانید پدر خود را تحت تأثیر قرار دهید؛ از او اطاعت کرده و فرمانبردارش باشید؛ چون رفتار و روحیه پدرتان با گذر عمر به صورت یک صفت ثابت شخصیتی در آمده است، سخت تغییر می‌پذیرد و متحول ساختن چنین افرادی دشوار می‌نماید؛ اما امری شدنی است. لذا نیازمند صبر و حوصله و همین طور تدبیر و هوشیاری و ظرافت‌های رفتاری خاص از طرف شما است.
هرگز سعی در ایجاد تغییر ناگهانی و برخوردهای تند وعجولانه نداشته باشید، که این شکل رفتار نه تنها ایشان را به سوی مخالفت می‌کشاند، بلکه ناسازگاری را به صورت لجاجت آمیز در او تشدید می‌نماید.
3. از جدال و جر و بحث با ایشان جداً خودداری کنید.
4. از طرح مسائل اختلافی -ولو مطلب کوچک و پیش پا افتاده- در خانواده اجتناب کنید.
5. در صورت امکان هر از چند گاهی هدیه‌ای -هر چند کوچک- برای والدین تهیه کنید.
6. جنبه‌های مثبتی والدین خود را برجسته کنید و گاهی اوقات آن را مطرح کنید. سعی کنید هر چه بیشتر خوبی‌های او را ببینید تا بتوانید روابط بهتری با ایشان برقرار سازید (دوست عزیز! نگویید من جنبه‌ی مثبت و خوبی در پدرم سراغ ندارم؛ اگر دقت کنید حتماً می‌یابید).
7. برای تأمین اهداف رفتاری خود در مورد والدین از روش غیرمستقیم استفاده کنید. ابتدا خودتان را به اخلاق نیک بیارایید تا ایشان ازعمل شما متأثر گردد، نه از حرف شما؛ که این بهترین شیوه اصلاح بزرگترها است.
در ادامه اگر افرادی هستند که در پدرتان نفوذ دارند و می‌توانند تأثیر بگذارند (مانند اقوام و خویشان دلسوز که پدرتان از آنها حرف شنوی دارد) استفاده نمایید؛ چرا که بعضی از افراد برخلاف اخلاق تندی که در خانه دارند در بیرون از خانه -به خصوص نزد بعضی افراد- نرم و حرف شنو هستند؛ لذا از طریق آنها می‌توانید به اهداف خود در زمینه اصلاح اخلاق ایشان، برسید.
8. شنونده خوبی برای نظرات والدین خود باشید و با گوش جان صحبت‌هایشان را بشنوید.
9. سعی کنید علاقمندی خود را نسبت به تأمین خواسته‌های والدین خود در رفتار و گفتار خود نشان دهید.
10. هیچ‌گاه والدین خود را سرزنش نکنید. به موضوع حمله ببرید نه به شخص.
11. به احساسات منفی و غیرقابل کنترل خود در برابر ایشان اجازه بروز ندهید.
نکته بسیار مهم:
امّا در عین حال، همانطور که گفته شد شما نمی توانید در انجام گناه به آنهارا یاری برسانید و یا راضی به گناه آنها باشید ، سفارش اسلام به بی احترامی نکردن به والدین بدین معنا نیست که حتماً با نظرشان موافقت نمایید؛ لذا علمای ما در سؤال از این که آیا پدر و مادر می توانند فرزند خود را در انجام کاری مانند مسافرت و یا رشته تحصیلی و … امر و نهی کنند؟ آیا اطاعت در این امور واجب است؟ چنین پاسخ گفتند:
«اگر امر و نهی والدین خلاف مسیر تربیت و هدایت فرزند به روش دینی، نباشد و موجب اختلال در امور فرزند نشود و والدین از ترک این اوامر و نواهی اذیت شوند، اطاعت آنها لازم است و در غیر این صورت واجب نیست. البته در ابراز مخالفت هم رعایت حرمت و شأن آنها صورت گیرد و سزاوار است رضایت آنان جلب شود. » (واحد استفتائات دفتر حضرت آیت الله شبیری زنجانی)