با عرض سلام خدمت پرسشگر محترم
ضمن تشکر از ارتباط مجددجنابعالی با این مرکز ،خدمت شما عرض نماییم،زندگی و سرمایه عمر برای انسان نعمتی بی بدیل و فرصتی بی نظیر است که اگر از دست برود هرگز قابل بازگشت نیست. ما باید برای ثانیه های عمرمان حساس باشیم و آن را مفت و رایگان از دست ندهیم. بخش هایی از این سرمایه ارزشمند و خدادادی، مثل جوانی و دوران تحصیل، اهمیت بیشتری دارد. زیرا آمادگی و فراغت انسان برای بهره برداری مناسب و سودمند بیش از مواقع دیگر است. به همین جهت ما به سؤال شما که حاکی از حساسیتتان به این موضوع است ارج می نهیم و نشانه هوشیاری و توجه شما می دانیم گرچه بسیاری از افراد از این موضوع غافلند و دنبال این هستند که هر طور شده وقت خود را بگذرانند و روزشان را شب کنند.
پیامبر خدا ( صلی الله علیه واله ) میفرمایند : چهار چیز را پیش از چهار چیز غنیمت شمار : جوانیت را پیش از پیری خود , تندرستیت را پیش از بیماریت , توانگریت را پیش از نیازمندیت و زندگیت را پیش از مرگت . ( میزان الحکمة / ج 8 / ص 4035 )
یک مسلمان , بالاخص یک جوان , جهت استفاده ى بهینه از پتانسیل جوانى و بکارگیرى آن در مسیر رشد و توسعه خود و جامعه اش باید به تدبیر زیر عمل نمایید.
1 – دانش اندوزى:
تحصیل علم، یکی از مهمترین وظایف شب و روز یک مسلمان است. اگر شرح حال زندگانى مردان بزرگ و خلاّق روزگار را مورد مطالعه و بررسى قرار دهیم. خواهیم دید که تلاش در راه تحصیل دانش، چه میزان در سعادت و نیک بختى جامعه و جاودانگى آنان تأثیر داشته است.
خداوند حکیم در فرق بین عالم و جاهل می فرماید : هل یستوی الذین یعلمون والذین لا یعلمون ( زمر / 9 ) آیا آنهایی که می دانند با آنهایی که نمی دانند برابرند ؟ یرفع الله الذین آمنوا منکم والذین اوتوا العلم درجات ( مجادله / 11 ) خدا آنهایی را که ایمان آورده اند و کسانی را که دانش داده شده اند درجه ها را بالا می برد . پیامبر خدا ( صلی الله علیه و اله ) فرمودند : با ارزشترین مردم کسانی هستند که از دانش بیشتری برخوردارند و کم ارزشترین مردم کسانی هستند که از دانش کمتری بهره مندند . ( میزان الحکمة / ج 8 / ص 3939 ) و امام باقر ( علیه السلام ) فرمودند : عالمی که از علمش بهره برد , برتر از هفتاد هزار عابد است .
البته لازم به ذکر است که کسب علم محدود به مطالعه ی کتابهای درسی برای یک دانشجو یا طلبه نمیشود ؛ بلکه یک مسلمان تا آخر عمر , اهل مجاهده ی علمی می باشد و حدیث شریف نبوی ( اطلبوا العلم من المهد الی اللحد از گهواه تا گور دانش بجوی ) را نصب العین خویش میکند .
2 – کار و تلاش
بخشی از روز یک مسلمان , می بایست در جهت کار و تلاش صرف شود . انسانی که بار مالی و یا کارهای شخصی خویش را بدوش دیگران می اندازد , انگل خانواده و اجتماع محسوب می شود . اسلام عزیز کار را عبادت می داند و برای کسی که اهل تلاش است , ارزش خاصی قایل است . امام علی ( علیه السلام ) میفرمایند : با کار است که پاداش به دست می آید , نه با تنبلی . البته اگر شما دانشجو هستید و بخاطر ادامه ی تحصیل , شرایط کار در جامعه را ندارید , نباید تصور کنید هیچ وظیفه ای در این خصوص ندارید ؛ بلکه می بایست در هر کاری که کمک به والدین محسوب میشود انجام وظیفه کنید .
3 – عبادت و مناجات با قاضی الحاجات
عمل کردن به برنامه ی عبادی زیر برای رفع این نیاز , بسیار موثر است :
الف – مراقبه و محاسبه: در آغاز هر کارى کمى مکث کنید اگر واجب است حتما انجام دهید اگر حرام است حتما ترک کنید و اگر نه حرام است نه واجب در انجام و ترک آن مختارید این سه چیز را قبل از انجام هر کارى مشخص کنید سپس انجام دهید. اصل این توجه و مراقبه چندین فایده دارد اولاً انسان به حرام نمى افتد و نیز واجبى از او ترک نمى شود. ثانیا: انسان را از غفلت شبانه روزى باز می دارد . ثالثا: ترک حرام و فعل واجب به قصد قربت , خود عبادت به حساب مى آید . مى توان فعل تمام واجبات و ترک تمام محرمات را به قصد قربت انجام داد ؛ حتى افعالى که نه واجب هستند نه حرام مى توان با قصد قربت آنها را عبادى کرد ؛ مثلاً خوابیدن , با این قصد باشد که تجدید نیرو شود تا انسان عبادت خدا کند و… شب به محاسبه بنشیند که آیا مراقبه ی در طول روز را خوب انجام داده یا نه ؟ اگر خوب انجام داده است , شکر خداى را هر چند زبانى به جا آورد و اگر خوب انجام نداده علت یابى کند تا به مرور نقص ها و علت عدم موفقیت را کشف کند تا بعد از سال ها به جایى برسد که حتى یک گناه از او صادر نشود و خلاصه این که مدار مراقبه و محاسبه ی شما انجام واجبات و ترک محرمات باشد.
حضرت على(ع) مى فرمایند: «ان هذه النفس لامارة بالسوء فمن اهملها، جمحت به الى المآثم؛ همانا این نفس پیوسته به بدى و زشتى امر مى کند پس هر کسى آن را مهمل به حال خود واگذارد (ولى او انسان را رها نمى کند و) او انسان را به سمت گناهان مى کشاند»، (الغرر والدرر، باب النفس به نقل از سر الاسراء، استاد على سعادت پرور، ج 1، ص 305، روایت 20).
بنابراین مراقبه و محاسبه را باید جدى گرفت که از اساسى ترین دستورات اخلاقى و سازنده مى باشد.
ب – نماز اول وقت: اگر کار اهمى با نماز اول وقت در تعارض نباشد , نماز اول وقت را ترک نکنید. روایات و نیز بزرگان , نماز اول وقت را اکیدا سفارش کرده اند. امام صادق(ع) مى فرمایند: «لکل صلاة وقتان: اول و آخر، فاول الوقت افضله و لیس لاحد ان یتخذ آخر الوقتین وقتا الا من علة و انما جعل آخرالوقت للمریض والمعتل و لمن له عذر و اول الوقت رضوان الله و آخر الوقت عفوالله؛ براى هر نمازى دو وقت است: اول وقت و آخر وقت پس اول وقت برتر و با فضیلت تر است و براى کسى نشاید که آخر وقت را وقت (نماز) اتخاذ کند مگر از روى علتى و آخر وقت فقط براى شخص بیمار و ناتوان و کسى که داراى عذرى است مى باشد و اول وقت خشنودى خدا را دربردارد ولى آخر وقت عفو خدا را»، (میزان الحکمه، ج 5، ص 401، روایت 10390).
پ -تلاوت قرآن کریم : قرآن کتاب راهنمای بشر , برای داشتن زندگی سعادتمندانه است . شایسته نیست مسلمانی از کتای که خداوند برای هدایت او فرستاده , دوری کرده و به تلاوت روزانه ی آن نپردازد . امام علی ( علیه السلام ) میفرماید : بدانید که این قرآن مشاوری است که خیانت نمی ورزد و راهنمایی است که گمراه نمی کند و گوینده ای است که دروغ نمی گوید . هیچ کس با این قرآن ننشست , مگر اینکه با افزایشی یا کاهشی از نزد آن برخاست : افزایش در هدایت یا کاهش در کوری و گمراهی . ( میزان الحمة / ج 10 / ص 4805 )
ج – مستحبات نشاط آور: از میان مستحبات از نمازهاى نافله گرفته تا دعاى کمیل و ندبه و… فقط و فقط آنهایى را انجام دهید که براى شما نشاط آور است و از تحمیل نفس بر مستحبات پرهیز کنید و فقط به اقبال قلب بنگرید ؛ هر عمل مستحبى که قلب بدان اقبال داشت و برایتان نشاط بخش و حال آور بود به همان اکتفا کنید، حتى نسبت به نماز شب که سفارش زیادى شده است اگر نشاط نداشتید یا اصلاً نخوانید یا خیلى خیلى خلاصه در ظرف ده دقیقه تمام یازده رکعت را با حذف مستحبات بخوانید.
ح – توسل به ائمه معصومین(ع): گاه گاهى مخصوصا به اقتضاى حال و اقبال قلب به ائمه معصومین(ع) توسل جویید و توفیق و حاجات خود را از آن معادن کرم بخواهید. البته باید به جایی رسید که بطور مداوم و در همه ی کارها به اهل بیت عصمت و طهارت توسل داشت .
د – دائم الوضوء بودن : سعى کنید همیشه وضودار باشید
ذ – زیارت اهل قبور: هفته اى یک بار به زیارت اهل قبور مؤمنین و شهداى عزیز بروید و اگر وقت خلوتى را انتخاب کنید تا تأمل بیشترى کنید و گذرا بودن دنیا بیشتر در دلتان جا افتد خیلى بهتر است . هدف این است که دل تکان بخورد و رغبت خود را به دنیا کم کند و به فکر آخرت و عالم قبر و قیامت بیفتد.
4 – تفریح و ورزش : یکی از کاهای مهم در زندگی داشتن تفریح سالم و ورزش کردن است . مسافرت , رفتن به فضای سبز , سر زدن به اقوام و دوستان و… همگی از مصادیق تفریح سالم است . ورزش نیز از جمله نیازهای یک بدن سالم میباشد . مقام معظم رهبری می فرمایند : اگر یک جمله ی کوتاه بپرسند که شما از جوانان چه می خواهید ؟ خواهیم گفت : تحصیل , تهذیب , ورزش ؛ من فکر می کنم که جوانان باید این سه خصوصیت را دنبال کنند .
آنچه گفته شد از محتوای برنامه ی برگرفته از احادیث شریفی است که به ما رسیده . پیامبر خدا(ص) فرمود: «در صحف ابراهیم آمده است که خردمند، مادامى که خردش از او گرفته نشده، باید ساعاتى را براى خود در نظر بگیرد. زمانى براى مناجات با پروردگارش و زمانى براى حساب کشیدن از خویش و زمانى براى اندیشیدن در نعمت هایى که خداى عزّ و جلّ به وى ارزانى داشته است و زمانى براى بهره مند ساختن نفس خود از حلال. زیرا این زمان کمکى است به آن سه زمان دیگر و مایه آسودگى و رفع خستگى دل ها».(الخصال، ص 525، ح 13)
مشابه این تعبیر از دیگر امامان نیز به ما رسیده است. امام کاظم(ع) فرمود: سعى کنید اوقات خود را به چهار قسمت کنید: «زمانى براى مناجات با خدا، زمانى براى کسب و کار، زمانى براى معاشرت با برادران و افراد مورد اعتمادى که عیب هایتان را به شما گوشزد مى کنند و در باطن، خیرخواه شما هستند و زمانى براى بهره مند شدن از لذت هاى غیرحرام».(بحارالانوار، ج 78، ص 321، ح 18)
پرسشگر ارجمند،در آموزه‌های دین و تعالیم اسلامی به مساله «وقت» توجه زیادی شده، تا جایی که خداوند در قرآن به مفردات و اجزاء وقت و زمان از جمله به «شب »، «روز»، «فجر»، «صبح »، «نیم روز» و «عصر» قسم یاد کرده است.
قسم یاد کردن خداوند به یکی از این اجزاء و مفردات زمان، نشانه عظمت و اهمیت آن است؛ یعنی خداوند بدین وسیله می‌خواهد فوائد و آثار و اهمیت زمان را به انسان متذکر شود.
با توجه به این که دین مقدس اسلام براى وقت و زمان، ارزش زیادى قایل است، لزوم برنامه‌ریزی درست برای به بهره‌ ورى و بازدهی مثبت از آن، از اهمیت و ارزش والایى برخوردار است. ضمن این که باید توجه داشت که وقت و فرصت انسان بسیار محدود است و با توجه به کثرت احتیاجات و نیازهای انسان، برای این که بهره ورى بهتر و بیشتری از اوقات خود داشته باشیم به گونه ای که به بیشتر کارهای خود برسیم، لزوم برنامه‌ریزی و مدیریت زمان بیش از پیش آشکار می‌شود.
امام علی (علیه‌السلام) در روایتی می‌فرماید: «إِنَّ لَیْلَکَ وَ نَهَارَکَ لَا یَسْتَوْعِبَانِ لِجَمِیعِ حَاجَاتِکَ فَاقْسِمْهَا بَیْنَ عَمَلِکَ وَ رَاحَتِک» (1)؛ «همانا شب و روز تو فرصت کافى براى رسیدن به همه امور و نیازهایت نیست؛ پس آنها را میان کار و استراحت خود تقسیم کن».
برنامه‌ریزی و تقسیم کار باعث می‌شود که انسان بتواند از اوقات خود بیشترین بهره را ببرد و از هدر رفت آن جلوگیری به عمل آورد تا دچار خسران و ندامت در این زمینه نشود.
آن حضرت در سخن دیگری می‌فرماید: «إِنَّ الْفُرَصَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ فَانْتَهِزُوهَا إِذَا أَمْکَنَتْ فِی أَبْوَابِ الْخَیْرِ وَ إِلَّا عَادَتْ نَدَماً» (2)؛ «به راستی فرصت‌ها مانند ابر (سریع) می‌گذرند، پس هر وقت کار خیری پیش آمد و انجام آن ممکن شد، آن فرصت‌ها را غنیمت شمارید و گرنه کار به ندامت و پشیمانی می‌کشد».
اگر بخواهیم اوقات شبانه روزی خود را بر اساس آموزه‌های دینی و به نحوی مطلوب برنامه‌ریزی و تقسم کار کنیم، بهتر است نیم نگاهی به سفارشات و توصیه‌های معصومین (علیهم‌السلام) در این خصوص بیندازیم.
امام کاظم (علیه‌السلام) در روایتی می‌فرماید: «إِجْتَهِدُوا فى أَنْ یَکُونَ زَمانُکُمْ أَرْبَعَ ساعات: ساعَةً لِمُناجاةِ اللهِ وَ ساعَةً لاَِمْرِالْمَعاشِ وَساعَةً لِمُعاشَرَةِ الاِْخْوانِ والثِّقاةِ الَّذینَ یُعَرِّفُونَکُمْ عُیُوبَکُمْ وَ یُخَلِّصُونَ لَکُمْ فِى الْباطِنِ وَ ساعَةً تَخْلُونَ فیها لِلَذّاتِکُمْ فى غَیْرِ مُحَرَّم وَ بِهذِهِ السّاعَةِ تَقْدِروُنَ عَلَى الثَّلاثِ ساعات». (3)
بکوشید که اوقات شبانه روزى شما چهار قسمت باشد:
1 ـ قسمتى براى مناجات با خدا،
2 ـ قسمتى براى براى کسب و کار و تهیّه معاش زندگی،
3 ـ قسمتى براى معاشرت با برادان و افراد مورد اعتمادی که عیب‌هاى‌تان را به شما گوشزد مى کنند و در دل خیر خواه شما هستند.
4 ـ قسمتى را هم در آن براى بهره‌مندی از لذّت‌هاى حلال [و تفریحات سالم] در نظر بگیرید. به وسیله انجام این قسمت است که بر انجامِ وظایف آن سه قسمت دیگر توانا می‌شوید».
امام علی(علیه‌السلام) در روایت دیگری اوقات را به سه قسمت تقسم می‌کنند و می‌فرماید: «لِلْمُؤْمِنِ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ فَسَاعَةٌ یُنَاجِی فِیهَا رَبَّهُ وَ سَاعَةٌ یَرُمُّ مَعَاشَهُ وَ سَاعَةٌ یُخَلِّی بَیْنَ نَفْسِهِ وَ بَیْنَ لَذَّتِهَا فِیمَا یَحِلُّ وَ یَجْمُلُ» (4)؛ «زندگى فرد با ایمان در سه قسمت خلاصه مى شود؛ قسمتى به معنویّات مى پردازد و با پروردگارش مناجات مى کند. قسمتى به فکر تأمین معاش است و قسمتى را به این تخصیص مى دهد که در برابر لذّاتى که حلال و مشروع است آزاد باشد».
توجه داشته باشید که در اسلام به تفریح سالم و بهره وری از لذات حلال نیز تأکید شده است. در واقع، در فرهنگ غنی اسلام تفریح سالم از مراحل و اجزاء سیر تکاملی و رشد شخصیت فردی و اجتماعی انسان به حساب می‌آید. به گونه ای که هر کسی از این قسمت (تفریح) استفاده نکند، در بعدی از ابعاد تکاملی شخصیت خود کوتاهی کرده است و این قصور باعث کندن سیر رشد و تکامل ابعاد دیگر شخصیت او می‌گردد. تفریح نشاطی است که انسان پس از تلاش و فعالیت‌های سنگین جسمی و روحی بر می‌گزیند تا رنج و اندوه و همّ و غم را از خود دور کند. (5)
با این وصف، شما نیز می‌توانید بر اساس تقسیم کاری که در روایات اهلبیت (علیهم‌السلام) شده است برای اوقات شبانه‌روزی خود برنامه‌ریزی کنید و ضمن اختصاص بخشی از وقت خود به عبادت و راز و نیاز با پروردگار، به تحصیل و پژوهش و نیز ورزش و تفریحات سالم بپردازید.
یادتان باشد، برای جوانی در سن و سال شما، تحصیل و علم آموزی در اولویت نخست قرار دارد. امام صادق (علیه‌السلام) در این خصوص می‌فرماید: «کَانَ فِیمَا وَعَظَ لُقْمَانُ ابْنَهُ أَنَّهُ قَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ اجْعَلْ فِی أَیَّامِکَ وَ لَیَالِیکَ وَ سَاعَاتِکَ نَصِیباً لَکَ فِی طَلَبِ الْعِلْمِ فَإِنَّکَ لَنْ تَجِدَ لَهُ تَضْیِیعاً مِثْلَ تَرْکِهِ» (6)؛ «از اندرزهاى لقمان به فرزندش این بود که: فرزندم! از روزها و شبها و اوقات خود بخشى را به تحصیل علم اختصاص بده؛ زیرا تو هرگز براى خود خسران و ضایعه اى چون ترک علم نخواهى یافت».
ضمن این که خود کسب علم می‌تواند به عنوان بخشی از عبادت تلقی گردد و یا نوعی کسب و کار قلمداد شود که خود نوعی عبادت است.
البته توجه به اهداف زندگی و ترسیم درست آن، می‌تواند مشخص کند که چه کاری در اولویت قرار دارد و شما بایستی به آنها نسبت به امور دیگر بهای بیشتری بدهید. به فرض مثال، کسی که می‌خواهد در آینده دکتر یا مهندس شود، در امر تحصیل باید بیش از فردی که می‌خواهد ورزشکار و یا مربی حرفه ای در رشته خاصی شود، تلاش کند.
توجه داشته باشید که اولین نکته در برنامه‌ریزی درست و اصولی به منظور استفاده بهینه از وقت و بازدهی بیشتر، این است که انسان باید، بر اساس واقعیت هاى موجود زندگى خود، استعدادها، امکانات و توانایى هایش، اهداف واقع بینانه ای براى خود بدون افراط و تفریط در نظر بگیرد، سپس توصیه می‌شود به منظور استفاده بهینه از وقت و داشتن یک برنامه منظم، جدولى تهیه نمایید و تمام ساعات شبانه روز و ایام هفته را (به ترتیب در ستون افقى و عمودى) یادداشت کرده و براى هر ساعتى در هر روز از ایام هفته، کار و برنامه مناسب آن را یادداشت نمایید. مثلاً چه ساعتى از خواب بیدار شوید؟ ساعتى را به عبادت، مطالعه، ورزش و نرمش، صرف غذا و دیگر کارها اختصاص دهید و آنها را دقیقاً در جدول بنویسید و خود را موظف کنید طبق جدول تهیه شده، که متناسب با توانایى هاى خودتان است عمل نمایید. در این مسیر نیاز به یک عزم و اراده جدى هست که بایستی در خودتان آن را تقویت کنید.
اگر نمی‌توانید به تنهایی برنامه قابل اجرایی تهیه نمایید، می‌توانید پس از مشورت با مشاور و روانشناس، با توجه به امکانات و توانمندى هاى واقعى خود، براى زندگى‌تان برنامه ریزى کنید و بکوشید هرگز بى جهت از آن برنامه تخطی نکنید. اوقات مطالعه، استراحت و تفریح، عبادت و همه فعالیت ها را در این برنامه بگنجانید تا زمانى خالى نماند و ممکن است در ابتدای برنامه ریزى با کندى مواجه شوید، ولى در جریان عمل به برنامه به آن عادت مى کنید و به مرور زمان جزء شخصیت شما مى شود. برنامه ریزى علاوه بر صرفه جویى در وقت و فرصت هاى زندگى، موجب مى شود تا خود و نیازهایمان را بهتر و بیشتر بشناسید. لازمه برنامه ریزى موفق، انعطاف پذیرى در عمل به برنامه است و نیز نگاه واقع بینانه به کاستى ها و ضعف هاى موجود در زمینه اى است که برنامه تنظیم مى کنید. برنامه ریزى تفکر ما را نسبت به زندگى شکل مى دهد و تفکّر منسجم منتهی به عمل در زندگى ایجاد می‌کند.
در پایان، توجه شما را به روایت زیبایی از امام علی (علیه‌السلام) جلب می‌نماییم که حضرت می‌فرماید:
«لَا تَنْسَ صِحَّتَکَ وَ قُوَّتَکَ وَ فَرَاغَکَ وَ شَبَابَکَ وَ نَشَاطَکَ أَنْ تَطْلُبَ بِهَا الْآخِرَةَ» (7)؛ «سلامت و نیرومندی، فراغت، جوانی، نشاط و بی نیازی خود را فراموش نکن، در دنیا از آن بهره برداری کن و متوجه باش که از آن سرمایه‌های عظیم به نفع معنویات و آخرت خود استفاده نمایی».
دوست عزیز
اصل برنامه ریزی و تقسیم ساعت های شبانه روز در حقیقت به عهده ی خود شماست ؛ کمکی که از ما برمی آید برشماری اصولی است که لازم است در برنامه ریزی رعایت شود. این اصول به قرار زیر است:
1. برنامه باید در حد توان باشد نه خارج از توان، همانطور که گفته اند سنگ بزرگ علامت نزدن است. پس باید مطابق طاقت و توان جسمی و روحی تان برنامه را طرح ریزی و اجرا کنید و از حد تعادل خارج نشوید.
2. هر روز فعالیت های روزانه خود را ارزیابی کنید و پایان روز و قبل از آن که به بستر بروید بررسی کنید که کدام یک از کارها و وظیفه های مقرر شده را انجام دادهاید و کدام یک را نیمه کاره رها کرده و انجام نداده اید، نسبت به فعالیت های انجام شده خود را تشویق کرده و به خود آفرین بگویید و پاداشی را در نظر بگیرید و نسبت به انجام نداده ها خود را تنبیه کرده مثلا خود را جریمه مالی کنید و صدقه ای را به مستمندان بدهید و یا ….
3. ایده آل نگر و مطلق گرا نباشید، یعنی نخواسته باشید تمام خواسته ها و آرزوهایتان فوری و به شکل کامل و تمام برآورده شود هر چند در راه به دست آوردن آن تلاش می کنید ولی اگر از دسترسی به برخی از آنها ناتوان بودید و شرایط فراهم نبود، نگویید به طور کلی باید آن را رها کرد بلکه در تلاش های بعدی در پی نیل به آن باشید و خسته نشوید.
4. اراده خودتان را با پیگیری و استمرار در کارها تقویت کنید .
پی‌نوشت‌ها:
1. تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم ، قم : دفتر تبلیغات اسلامی ، 1366، ص480.
2. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم ، ص473.
3. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحارالأنوار، بیروت : دار إحیاء التراث العربی، 1403ق، ج75، ص321.
4. شریف رضى، محمد بن حسین، نهج البلاغة، قم: هجرت، 1414ق، ص545.
5. عبدالعزیز ابو سمک،احمد، التربیه الترویحیه فی الاسلام، اردن: دار النفائس للنشر و التوزیع، ص 40.
6. بحارالأنوار، ج1، ص169.
7. حر عاملى، محمد بن حسن ، وسائل الشیعة، قم : مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1409ق، ج1، ص90.