از ویژگی‌های مهم مکتب اسلام و سیره معصومان علیهم السلام نگاه ویژه و همه جانبه آنان به جانوران می باشد. معصومان علیهم السلام و در شرایط و جغرافیایی که انسان حرمت نداشت، دختران زنده به گور می شدند و انسان بر اساس پیوند قبیله ای، خونی، منطقه ای و زبانی ارزش گذاری و طبقه بندی می شد، به اهمیت جانوران در نظام هستی توجه نشان داده و ضرورت وجود انواع گوناگون آن را گوشزد کرده و حقوق آنها، حفظ و نگهداری آنها و عدم شکار بی رویه و منع هر نوع ستم روایی به آنها را در گفتار و کردار به صورت یک سنت و سیره در آوردند و مسلمانان را به رعایت قوانین و مقررات زیست محیطی و اخلاقی در مورد آنها ملزم می نمودند. آنان به جهان هستی به عنوان یک کل و واحد به هم پیوسته که نظام احسن را تشکیل می دهد و شاهد گویا و مصداق روشن، جهت نمایاندن صفت «احسن الخالقین» برای ذات باری تعالی می باشد، می نگریستند. از این نظر، هیچ موجودی در این جهان به طور کامل شر و سزاوار نابودی کامل نیست، بلکه در سایه شریعت اسلامی باید هوشمندانه و با حفظ مصالح عالیه جهان و بشریت، با جهان و موجودات آن، از جمله جانوران نگریست و رفتار کرد.
 
علاوه بر مسائل بهداشت و زیست محیطی که برای انسان و محیط او ضرورت دارد و در گفتار و کردار معصومان علیهم السلام از ارزش فراوان بهره مند است، حفظ جانوران و برخورد هوشمندانه با انواع آن نیز مورد اهتمام آنان بوده، هم چنان که مسلمانان را نیز بدین رویه حسنه فرا می خواندند.
 
امام باقر یا امام صادق علیهما السلام می فرماید: حیوانات برای شما خلق شده اند، برخی از جهت تغذیه و بعضی به لحاظ بارکشی و سواری مفیدند و تعدادی دیگر، منافع دیگری دارند، از جمله می توانند در زندگی بشر زینت باشند، پس باید به شیوه صحیح از آنها بهره برد. امام کاظم (علیه السلام) قتل حیوانات را در صورتی مجاز می شمارد که آزار و ایذای آن به انسان رسیده باشد. برابر آموزه های اسلامی، انسان در خصوص حیوانات وظایف و تکالیفی دارد که توجه به آنها ضروری است.
 
معصومان علیهم السلام و بر خلاف باور عمومی که جانوران را چون ابزاری مجبور، در خدمت اانسان  و وابسته به خواست و حتی سلیقه او و عاری از هرگونه حق می دانند، آنها را دارای حقوق شمرده و انسان را مکلف و مسئول دانسته اند تا در برابر بهره وری و منفعت جویی از آنها حقوقشان را در نظر گرفته، نسبت به ادای آن اقدام کنند.
 
در روایات اسلامی از حقوق گوناگون جانوران سخن رفته است و سیره معصومان علیهم السلام نیز بر اهمیت دادن بدان حقوق و ادای آن دلالت دارد. این امر می تواند به عنوان سندی درخشان در مورد سیره و سنت معصومان علیهم السلام در خصوص جانوران و ارج نهادن به محیط زیست به شمار رود و پاسداری از این حقوق را وظیفه همگان و تکلیف شرعی قرار دهد و در مجموع، روح رحمت و رأفت اسلامی و بخشی از دیدگاه زیست محیطی رهبران معصوم علیهم السلام را به نمایش بگذارد.
 

تأمین خوراک حیوانات

نخستین حق از حقوق حیوانات – بنا به روایاتی از معصومان علیهم السلام – تأمین علف و دانه آنهاست. ایشان با عبارت های گوناگون بر این مسئله تأکید کرده اند. برخی روایات به صورت «نهی» وارد شده است، چنانکه حلبی از امام صادق علیه السلام نقل نموده است که وی فرمود: نھی رسول الله أن یؤکل ما تحمل النمل بفیها و قوائمها؛ پیامبر خدا از خوردن چیزی که مورچه با دهان یا پاهایش حمل می نماید، نهی فرموده است. ظاهر این روایت، مسئله بهداشتی را نیز گزارش می کند. اما روایات دیگری نیز در این باب به طور متعدد وارد شده است که بیشتر حق علف و دانه حیوانات، پرندگان و حتی خزندگان را نشان می دهد. امام صادق علیه السلام خود فرموده است: حیوان نسبت به صاحبش شش حق دارد:… از جمله آنکه هر جا فرود آمد، به علف دادن آن اقدام کند.؟ امام علی علیه السلام نیز می فرماید: من سافر بدابته فلیبدأ بعلفها و سقیه کسی که با حیوانی مسافرت می کند باید نخست به علف دادن و سیراب نمودن آن بکوشد.
 
در مورد پرندگان حرم مکه و مدینه نیز آمده است در صورتی که با پرنده سالم برخورد نمودید باید رهایش کنید و اگر پرنده مورد نظر دچار مشکل و بیماری باشد آن را اطعام کنید و آب دهید تا التیام یافته، آماده پرواز شود، آن گاه آزادش کنید. امام باقر علیه السلام  در باره مردی که در حرم به او کبوتری بال بریده هدیه می شود، می فرماید: باید آن را مرتب و تمیز کند و دانه اش دهد تا بالهایش رشد کند، آنگاه آزادش نماید. امام صادق علیه السلام در مورد شتر فرموده است: شتر را در محدوده حرم آزاد بگذارید تا هر چه خواست بخورد
 
در برخی روایات از پیامدهای سوء، از جمله عقاب کسانی سخن گفته شده است که به آب و علف حیوان نرسیده اند و در نتیجه، حیوان مزبور در اثر آن مرده است، چنانکه امام صادق علیه السلام می فرماید: إن امراة عذبت فی هرة ربطتها حتى ماتت عطشا؛همانا زنی به دلیل آنکه گربه ای را زندانی نمود تا آن که به دلیل تشنگی مرد، عذاب می شود. این تنها نبود، بلکه معصومان علیهم السلام خود نیز به تغذیه حیوانات و تأمین علف و دانه آن‌ها می پرداختند. محمد بن کرامه نقل می کند: خدمت ابوالحسن موسی بن جعفر علیه رسیدم و در منزلش یک جفت کبوتر را دیدم که حضرت خود برای آنها نان ریز میکرد و روی سفرهای می انداخت تا بخورند…. حضرت در ادامه بازدید و صحبت راوی، جمله هایی را می فرماید که نشان می دهد آنها مدت ها در منزل امام بوده و با آن حضرت انس گرفته بودند.
 
منبع: محیط زیست و بهداشت، عبد المجید ناصری داوودی، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، قم، 1391