تعریف و اقسام عقد ابراء در قانون مدنی

در حقوق ایران، ماده‌ی ۲۸۹ قانون مدنی به تعریف ابراء پرداخته است: «ابراء عبارت است از اینکه دائن از حق خود، به اختیار صرف­‌نظر کند.» در این تعریفِ قانونی نکات زیر قابل‌توجه است:

• ابراء عملی حقوقی است که به اراده‌ی یک نفر (دائن یا طلبکار) صورت می‌­پذیرد و مدیون در آن نقشی ندارد؛ پس در اصطلاح نوعی ازایقاع است. ایقاع عمل حقوقی یک جانبه‌ای است و برخلاف عقد که برای تحقق یافتن به اراده‌ی دو طرف نیاز دارد، برای تحقق ایقاع، اراده‌ی یک نفر کافی است.
• تحقق ابراء مستلزم وجود دینی است که از قبل میان دائن و مدیون وجود دارد؛ پس عمل حقوقی تبعی است و تابع وجود آن دین است.
• در ابراء طلبکار به‌طور رایگان از حق خود می­‌گذرد، نه اینکه آن را به دیگری بدهد؛ بعد از ابراء گویی حقی وجود نداشته است.
• ابراء مختص به حقوق دینی (درمقابل حقوق عینی) است. حق عینی، حقی است که شخصی درمورد عین و شیئی در عالم خارج دارد و اگر طلبکاری بخواهد از حق عینی خود درمقابل مدیون صرف ­نظر کند، در اصطلاح حقوقی از آن اعراض می‌کند.
• به‌طور کلی در ابراء، قواعد عمومی قراردادها مانند اهلیت و معلوم بودن و مردد نبودن و … جاری است، مگر آنکه ماهیت خاص ابراء قاعده‌ای خاص را بطلبد و آن قاعده در احکام ابراء در قانون یا اصول حقوقی آمده باشد.

• ارکان ابراء

  ۱. ابراءکننده، صاحب حق یا دائن (طلبکار)

  فردی است که به اختیار از حق دینی خود صرف­ نظر می­‌کند. از آنجا که ابراء عملی حقوقی است، دائن در درجه‌ی اول باید اهلیت این عمل را داشته باشد (ماده‌ی ۲۹۰ قانون مدنی).

  ۲. ابراءشونده یا مدیون

  با اینکه اراده‌ی مدیون در تحقق ابراء نقشی ندارد، اما برای صحت آن باید مدیون مشخص باشد و ابراء به‌نحو تردیدآمیز باطل است؛ مثلا اگر دائن بگوید که یکی از سه مدیون خود را ابراء کردم و برای این حرف او هم قرینه‌ای نباشد که منظورش کدام‌یک از مدیون‌هاست، عمل او باطل است.

  ۳. دین یا حق موردابراء

  ابراء از دین ثابت بر ذمه که موجود باشد، صحیح است، اعم از اینکه دین بر ذمه مستقر شده باشد و حال باشد یا مؤجّل و در آینده و در زمان مشخصی قرار باشد بر ذمه‌ی مدیون مستقر شود؛ ولی ابراء از دین غیرمعلوم باطل است و کسی نمی‌تواند دیگران را از دیونی که در آینده نسبت به او پیدا خواهند کرد، بری کند. اگر وجود دین مسلم باشد ولی برای ادای آن مهلت معینی وجود داشته باشد، مهلت مانع ابراء نیست و صِرف وجود دین برای صحت ابراء کافی است.

  ۴. صیغه یا لفظ ابراء

  ابراء با هر لفظ یا عملی که نشانگر آن باشد، صحیح است. درمورد تعلیق ابراء به شرط، اختلاف وجود دارد. غالبا حقوق‌دانان برخلاف فقها، ابراء معلق را صحیح پنداشته‌اند؛ در این مورد مثل این است که دائن که مؤجر است به مستأجر بگوید که اگر ملکم را تا مهلت معینی که مشخص کرده­‌ام تخلیه کنی، اجاره‌ی ماه گذشته را که ندادی به تو می‌بخشم.

  آثار ابراء

  اثر اصلی ابراء سقوط طلب و برائت ذمه‌ی مدیون است. این سقوط می­‌تواند ناظر به کل یا بخشی از طلب باشد.

  ابراء صرفا به معنای سقوط تعهد است و نباید آن را در حکم یا معادل پرداخت طلب دانست، وگرنه اگر زوجه کل مهر خود را به شوهر خود ابراء کند و بعد شوهر بخواهد پیش از نزدیکی او را طلاق دهد، در اینجا زوجه می‌­تواند نیمی از مهر را از او بگیرد.

  اگر موضوع طلب به‌طور جداگانه تضمیناتی نیز داشته باشد، آن تضمینات نیز با تحقق ابراء خودبه‌خود منحل می­‌شوند. مثلا اگر مدیون یا بدهکار برای دین خود به طلبکار وثیقه‌ای داده باشد، بعد از ابراء کل دین اصلی آن وثیقه نیز آزاد می‌­شود و عقد رهن مابین آن دو منحل می­‌گردد و برعکس آن صادق نیست، یعنی اگر دائن از وثیقه صرف‌نظر کند و حق خود را نسبت به وثیقه ابراء کند، تعهد مدیون به پرداخت دین اصلی همچنان پابرجاست.