حق الناس از نظر اسلام دارای گسترة وسیعی می‌باشد. به عبارتی حق الناس در همه ابواب فقه وجود دارد و می‌توان گفت که بابی از ابواب فقه اسلامی نیست، مگر اینکه مسایل فراوانی در زمینه حق الناس وجود دارد. پس باید دانست که جامعه بر عهدة هر یک از اعضای خود حقوقی دارد که همگی به احترام و ادای آن موظفند وعمل به آنچه آدمی، خود انتظار انجام آن را از دیگران دارد، پایین‌ترین درجه آن است. چنان که از امام صادق ـ علیه السّلام ـ درباره حق مؤمن بر مؤمن سؤال شد، آن حضرت فرمود: «… اَیْسَرُ حَقٍّ مِنها اَنْ تُحبُّ لِنفْسِکَ و تَکْرهُ لهُ ما تَکرَهُ لِنَفْسِکَ…؛ کم‌ترین میزان حقوق برادرت بر تو آن است که آنچه را برای خودت دوست می‌داری برای او نیز دوست بداری و آنچه را برای خودت نمی‌پسندی، برای او نپسندی.(1)»مشکل تاوان حق الناس در قیامت، این است که در آن جا چیزى ندارد تا به طلبکاران بدهند؛ مثلاً کسى که اموال مردم را در دنیا غصب کرده یا نفقه زن و فرزندانش را نداده یا شخصى را کشته و دیه‌ اش را نپرداخته یا ضربه ‌اى به مظلومى زده و دیه ‌اش را نداده یا زیان مالى به کسى زده و جبرانش نکرده یا از کسى غیبت کرده یا به او توهین و هتک حرمت کرده و راضی‌اش نساخته است، در قیامت و به هنگام دادرسى چیزى ندارد تا به طلب کاران بپردازد، واین موجب سختی کار او در قیامت می شود ، چون چیزی ندارد که به کسی بدهد ، پس به ناچار از گناهان وسیئات مردمی که حق آنها خورده شده می گیرند وبه شخص میدهند وآنقدر این کار ادامه پیدا می کند تا جایی که ممکن است برای طلبکار، گناهی باقی نماند ،درحالی که هنوز، راضی نشده است! ، پس؛ از اعمال خوب ونیکوی شخص برمیگیرند و به ستمدیدگان می دهند تا راضی شوند وممکن است آنقدر این کار ادامه پیدا کند که دیگر کارنیک وخوبی برای شخص باقی نماند ولی هنوز ستمدیدگان راضی نشده باشند ، واین درحالی است که سنگینی گناه های خود ودیگران را بر پشتش وخالی شدن دستش از ثواب را حس می کند! بنابراین شرایط توبه در «حق الناس» سنگین تر از توبه در «حق الله» است و این گناه, یعنی تجاوز به حقوق دیگران را ،امام علی(علیه السلام) از آن به مظالم العباد (کلینی، اصول کافی، ج2، ص443) و امام زین العابدین(علیه السلام) به «تضییع حقوق الاخوان» (مجلسی، بحارالانوار، ج72، ص415) یاد کرده اند.در روایت آمده: پیامبراکرم(صلی الله علیه و اله) به خانه کعبه نگاه کرد، آن را مورد تعظیم قرار داد و سپس ادامه داد: حق واحترام یک مؤمن از تو بالاتر است، چون خداوند خانه کعبه را دارای یک احترام و عظمت دانست و از مؤمن سه چیز را: «مال-خون-سوءظن» (همان، ج67، ص71)
تاکید بر این مطلب ضروری است که هر گناهی قابل توبه است و خداوند خود فرموده است : «ان الله یغفر الذنوب جمیعا ; خداوند همه گناهان را می آمرزد ، ودر مورد حق الناس،برای جلب بخشش الهی ابتدا باید حق الناس، پرداخت وادا گردد! صد بار اگر توبه شکستی باز آ— این درگه ما درگه نامیدی نیست.
لذا درگناه، مربوط به حقوق مردم ، با جلب رضایت از ایشان ،امکان بخشش خداوند؛وجود داردو نباید هیچگاه از رحمت خداوندی ناامید شد. گناه ناامیدی از خداوند، از نظر بزرگی ،از گناهی که شخص انجام می دهد بزرگتر است. در میان گناهان، گناهی بزرگتر از قتل نداریم. حتی در قتل عمد هم اگر انسان واقعا توبه کند و آنچه را که لازم است تدارک کند،قابل بخشش است.
پس در هیچ حالتی نباید از توبه و بخشش گناهان و رحمت الهی ناامید شد، چرا که گناه ناامیدی از خداوند حتی از قتل انسان نیز بزرگتر است. اگر انسان هر روز گناه کند و توبه خود را بشکند و باز واقعا پشیمان شود و توبه نماید، توبه او پذیرفتنی است و نباید از رحمت خداوند ناامید گردد.
اگراحیانا جبران حق الناس، مانند غیبت ،از راه طلب حلالیت از خود صاحب حق ممکن نباشد، طی کردن راههای دیگری که ممکن است ما را به نتیجه برساند ، ضروری است .مثلا:
1- دعا کردن برای صاحبان حق و طلب مغفرت وآمرزش گناهان ایشان از خداوند!
2- صدقه دادن وانفاق مالی کردن ازطرف ایشان!
3- به زیارت رفتن ازطرف ایشان ویا ثواب زیارت را هدیه کردن!
4- دفاع کردن (درغیبت ویا حضور) از آبروی ایشان!
5- هرکار خیری که ممکن است برای ایشان سود دنیوی ویا اُخروی داشته باشد، انجام دادن!
——-
(1) . علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 74، ص 224.