در این باره نخست باید به واقعیت جهان هستی و گستردگی موجودات توجه داشته باشیم و در مقایسه با تمام موجودات تعداد انسان های گمراه و ریشه های آن را بررسی کنیم ودر مقام ارزش گذاری کیفیت خوبی ها وخوبان را در برابر کمیت بدی ها و بدان نادیده نگیریم و در جمع بندی نهایی آینده جهان که سراسر عدالت و پیروزی حق بر باطل خواهد بود را فراموش نکنیم، لذا خداوند متعال در آیات متعدّدی متذکر این حقیقت شده و فرموده است؛

«… وَ إِنَّک لَتَهْدی إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ؛ صِراطِ اللَّهِ الَّذی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ أَلا إِلَی اللَّهِ تَصیرُ الْأُمُورُ»[ شوری (42)، آیات 52- 53.]؛

«و تو مسلّماً به سوی راه راست هدایت می کنی. راه خداوندی که تمامی آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است از آنِ اوست؛ آگاه باشید که همه ی امور تنها بسوی خدا بازمی گردند!».

«أَ فَغَیرَ دینِ اللَّهِ یبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کرْهاً وَ إِلَیهِ یرْجَعُون»[ آل عمران (3)، آیه 83.]؛

«آیا آنها غیر از آیین خدا می طلبند؟! در حالی که تمام کسانی که در آسمان ها و زمین هستند، از روی اختیار یا از روی اکراه، در برابرِ او تسلیم اند، و همه به سوی او بازگردانده می شوند».

نکات آیات شریفه:

1. این آیات نشان می دهند؛ آسمان ها و زمین و جهان آفرینش بسیار گسترده است و طبق برخی روایات، هم اکنون هزاران ستاره و سیاره در کنار سیاره زمین قرار دارند؛ و عالم ملکوت فوق تمام اینهاست و فراتر از عالم ملکوت، جبروت واقع شده که ملکوت در برابرش، چون حلقه ای است در بیابانی وسیع. پس در این گستره ی وسیع خلقت، که به یقین توان تصوّرش از ذهن ها به دور است. همچنین در کره زمین نیز میلیاردها موجود زنده اند که تعداد انسان در میان آنها، جزء اندک شمارترین انواع می باشد. همچنین این جهان میلیاردها سال است که وجود دارد، در حالی که از آفرینش انسان امروزی زمان طولانی نمی گذرد. آیا می توان گفت در تمام این مدّت که انسان نبود، جهان غیرحکیمانه بود؟!!

2.به روشنی می توان گفت؛ هیچ موجودی نیست مگر اینکه در جهان هستی به سوی سرمنزل مقصود خویش در حرکت است؛ و انسان نیز از این قاعده مستثنا نیست؛ لکن آدمی افزون بر روند تکوینی و همراهی با مجموعه جهان هستی، دارای نقشه راه و دستورات قانونی و تشریعی نیز می باشد که باید آن را با پای اختیار خویش بپیماید. روشن است که خداوند متعال طی این مسیر را به اختیار بشر گذاشته و فاعلیت و اراده ی خویش را در افعال ارادی بشر، و از کانال اختیار بشر ظاهر می سازد. پس در این زمینه اگر خداوند متعال، سلب اختیار از بشر کند، یقیناً نقض غرض لازم خواهد آمد. پس خداوند متعال در این حیطه، سعادت بشر را به خود او واگذاشته تا با پای اختیار خویش راه سعادت را بپیماید. امّا روندگان این راه یکسان نیستند؛ بلکه مردم به سه دسته تقسیم می شوند:

گروه نخست که شامل پیامبران و معصومان و اولیای الهی می باشند که از آنان به مقربان یاد می شود. اینان در عالی ترین درجات بهشت جای دارند. اما گروه دوم، مؤمنان و انسان های شایسته هستند که از اینان به اصحاب یمین یاد می شود و از درجات بهشت بهره مند می شوند، چنان که درباره قاری قرآن گفته می شود:

«یقَالُ لِقَارِئِ الْقُرْآنِ اقْرَأْ وَ ارْق»؛ «بخوان و بالا برو»،

چرا که مراتب بهشت، متناظر با درجات ایمان و عمل صالح و عمل به آیات قرآن شکل می گیرد.

گروه سوم، اصحاب شمال هستند که گرفتار خطا و غوطه ور در گناه می باشند و سزاوار جهنم اند. البته به مقداری که زمینه های خوبی و نیکی در آنها باشد رفته رفته از عذاب رها می شوند.

پس نپنداریم که چون عدّه ای در این جهان به سعادت تشریعی خویش نمی رسند، پس هیچ گاه به بهشت و سعادت راه نمی یابد. بلکه بسیاری از اهل جهنّم نیز به اهل بهشت خواهند رسید و جز پیشوایان کفر، لجاجت پیشه و حق ستیزند کسی در جهنّم نخواهد ماند، بنابراین جهان براساس «عدالت» و حسابرسی و همچنین براساس حکمت و هدفمندی آفریده شده و به سرانجام خواهد رسید.

3.براساس ارزش گذاری خوبی ها وخوبان می توان گفت اشرف مخلوقات الهی پیامبران و اولیای الهی هستند و اشرف آنها نیز وجود مقدس سرور کائنات، حضرت محمد مصطفی(ص) و خاندان پاکش می باشد. وجود نورانی آن بزرگوار به تنهایی برابری می کند با تمام هستی. بر همین اساس امام باقر(ع) فرموده است:

«… قال لمحمّدٍ: وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ عُلُوِّ شَأْنِی لَوْلَاک وَ لَوْ لَا عَلِی وَ عِتْرَتُکمَا الْهَادُونَ الْمَهْدِیونَ الرَّاشِدُونَ مَا خَلَقْتُ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ»[ بحار الأنوار، ج 25، ص19.]؛ «خداوند متعال به محمّد(ص) فرمود: به عزّت و جلال و شأن والایم سوگند که اگر تو و علی و عترت هادی و مهدی و راهنمایت نبودید، بهشت و جهنم نمی آفریدم».

یعنی غرض خلقت تمام موجودات، انسان کامل است و اگر او نبود، خلقت عالم غیر حکیمانه می شد.