الف) بررسی حدیث در منابع شیعی: چنین خبری با این مضمون ظاهرا در هیچ یک از منابع روایی شیعه و سنی وجود ندارد. به عنوان مثال در کتاب «المحاسن» تألیف: احمد بن محمد بن خالد برقی(متوفی: 274یا 280هـ) که از قدیمی ترین منابع روایی شیعه است و مؤلف نیز در باب 110 این کتاب : « باب التمر» بیش از پنجاه روایت با موضوع خرما و رطب روایت نموده اما با این حال چنین مضمونی در این اخبار مشاهده نمی گردد.[1]مرحوم کلینی (م329هـ)‌ نیز در کتاب: « الکافی»، 20 روایت در خصوص خرما و رطب ذکر نموده که باز این مضمون در این اخبار مشاهد نمی گردد.[2]همچنین در آثار روایی متأخر شیعه؛ همچون «بحار الانوار» تألیف مرحوم مجلسی(م: 1110هـ)، با اینکه ایشان در مجلد 63 در 23 صفحه به این موضوع با محور نقل روایت پرداخته؛ اما باز چنین حدیثی در این کتاب مشاهده نمی گردد؛ بلکه در گزارش هایی که بیانگر فعل معصوم(علیه السلام) است تقیّد خاصی به خوردن خرما و یا رطب به تعداد اعداد نیز خاصی مشاهده نمی گردد؛ هر چند که در برخی از روایات به خوردن هفت و یا ده عدد خرمای عَجوة[3] به هنگام ناشتا برای از بین بردن کرمهای معده و روده اشاره شده است؛ که برداشت مجموعی از این روایات موافق با انحصار بر عدد خاصی نخواهد بود.[4] ب)‌بررسی حدیث در منابع اهل سنت:
این مضمون در روایات عامه نیز مشاهده نمی شود؛ هر چند در روایتی وارد شده که «هر کس هفت دانه خرمای «عجوة» صبحانه (ناشتا) بخورد، در آن روز هیچ سم و سحرى به او ضرر نرساند».[5] و در روایت «سعد بن ابی وقاص» از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) آمده است: «کسی که به هنگام صبح هفت عدد خرما از خرمای بین سنگلاخ مدینه بخورد، تا شب هیچ زهری به او آسیب نمی زند».[6] و در روایتی دیگر از عایشه آمده که پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمودند: «در خوردن خرمای عجوه از محله های بالای مدینه در اول صبح شفا و پادزهر است».[7] که این روایت به این مضمون در کتاب کافی از طریق شیعه روایت شده است.
در این میان تنها روایاتی که بیانگر عدد خاصی از خرما به هنگام تناول بوده، روایاتی در مورد افطار در ابتدای روز عید فطر است.
حاکم نیشابوری(م405هـ)‌ در کتاب « المستدرک علی الصحیحین» از طریق انس بن مالک روایت می کند: « پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) در روز عید فطر از منزل خارج نمی شد تا اینکه چند خرما، سه عدد یا پنج عدد یا هفت عدد کمتر و بیشتر به صورت فرد تناول می فرمودند».[8]احمد بن حنبل(م241هـ) در مسند خویش از طریق انس بن مالک روایت می کند: «پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)‌ هیچ گاه در روز عید از منزل خارج نشد تا اینکه تعدادی خرما تناول می فرمودند. و انس بن مالک قبل از خروج از منزل سه عدد خرما می خورد و اگر می خواست بر آن بیفزاید پنج عدد می خورد و اگر می خواست بر آن باز بیفزاید به تعداد اعداد فرد خرما می خورد».[9]که این روایات بیانگر آن است که آن حضرت در روز عید فطر بر این عمل (که روز عید را با خرما افطار می نمودند) مواظبت داشته که چنین امری استحباب این عمل را ثابت می نماید؛ لذا فقها فتوا به استحباب چنین عملی در روز عید داده اند.[10] ____________________________________
[1]. المحاسن، البرقی، ج2، ص539-528.
[2]. الکافی، الکلینی، ج6، ص345، دارالکتب الاسلامیة.
[3]. خرماى مدینه انواع گوناگون داشت، بعضى مرغوب بود و بعضى غیر مرغوب. مشهورترین انواع آن خرماى «صیحانى»، «عذق زید»، «عجوه» و «صرفان» است و بعضى از نویسندگان تا صد و سیزده نوع خرما براى آن شمرده اند».(فصلنامه میقات حج، ج24، ص79)؛ سَمْهودى گوید: عجوه همیشه در مدینه مشهور بوده. طرز تربیتش را پسران از پدران مى آموزند و خُرد و کلان آن را مى شناسند. داودى گوید: امروزه که آن را با دیگر خرماها مقایسه مى کنیم نوع متوسطى است. وقتى مى گویند از بهترین خرماى مدینه است؛ یعنى از نوع بد و مردود نیست. (حجاز در صدر اسلام، احمد العلی، ص147)؛ ابن اثیر گوید: عجوه نوعى از خرماى مدینه است. از صحیانى بزرگتر است. رنگش به سیاهى مى زند. این نوع خرما را پیامبر(صلی الله علیه وآله)در مدینه غرس کرد.( النهایة فی غریب الحدیث، ابن اثیر، ج3، ص413، المکتبة العلمیة).
[4]. همچون این روایت که البته سند آن ضعیف است؛ اما به همین مضمون در منابع اهل سنت روایت شده است: «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِی مَنْصُورٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: «مَنْ أَکَلَ فِی کُلِّ یَوْمٍ سَبْعَ تَمَرَاتٍ عَجْوَةٍ عَلَى الرِّیقِ مِنْ تَمْرِ الْعَالِیَةِ لَمْ یَضُرَّهُ سَمٌّ وَ لَا سِحْرٌ وَ لَا شَیْطَان »؛ هر کس هر روز به هنگام ناشتا هفت عدد خرما از خرمای عالیه(قریه اى است نزدیک مدینه) تناول کند، سم و سحر و شیطان به او ضرری نمی رساند. (الکافی، ج6، ص349).
[5]. صحیح البخاری، کتاب الاطعمة، باب 43، باب العجوة، ح5445: «أَخْبَرَنَا عَامِرُ بْنُ سَعْدٍ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ: مَنْ تَصَبَّحَ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعَ تَمَرَاتٍ عَجْوَةً، لَمْ یَضُرَّهُ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ سُمٌّ وَ لَا سِحْرٌ».
[6]. «مَنْ أَکَلَ سَبْعَ تَمَرَاتٍ ، مِمَّا بَیْنَ لَابَتَیْهَا، حِینَ یُصْبِحُ، لَمْ یَضُرَّهُ سُمٌ حَتَّى یُمْسِیَ». صحیح مسلم، باب فضل تمر المدینة، ح2047.
[7]. «إِنَّ فِی عَجْوَةِ الْعَالِیَةِ شِفَاءً، أَوْ إِنَّهَا تِرْیَاقٌ، أَوَّلَ الْبُکْرَة»، همان، ح2048.
[8]. أخبرنا أبو بکر أحمد بن سلمان الفقیه ببغداد …ثنا عبید الله بن أبی بکر بن أنس قال : سمعت أنسا یقول: «ما خرج رسول الله صلى الله علیه و سلم یوم الفطر حتى یأکل تمرات ثلاثا أو خمسا أو سبعا أو أقل من ذلک أو أکثر من ذلک وترا». (تعلیق الذهبی قی التلخیص : سکت عنه الذهبی فی التلخیص). المستدرک علی الصحیحین، ج1، ص433، ح1090).
[9]. مسند الإمام أحمد بن حنبل، ج21، ص107، ح13426: «حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ عَاصِمٍ، أَخْبَرَنَا عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی بَکْرِ بْنِ أَنَسٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَنَسَ بْنَ مَالِکٍ یَقُولُ:” مَا خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ (وآله) وَسَلَّمَ فِی یَوْمِ فِطْرٍ قَطُّ، حَتَّى یَأْکُلَ تَمَرَاتٍ ” قَالَ:” وَکَانَ أَنَسٌ یَأْکُلُ قَبْلَ أَنْ یَخْرُجَ ثَلَاثًا، فَإِذَا أَرَادَ أَنْ یَزْدَادَ أَکَلَ خَمْسًا، فَإِذَا أَرَادَ أَنْ یَزْدَادَ أَکَلَ وِتْرًا».
[10]. در فقه شیعه افطار با خرما و رطب مستحب بوده و در فقه عامه رعایت وتر بودن آن نیز مستحب است.