درآمدی بر جامعه شناسی ادبیات

دکتر روح الامینی معتقد است: «جامعه شناسی ادبیات، جامعه شناسی متن ادبی است اما پیدا كردن مسایل اجتماعی در آثار، «اجتماعیات در ادبیات» است. ما آن چنان محو ادبیات غرب شده ایم كه ادبیات كلاسیك خودمان را فراموش كرده ایم.» (روزنامه ایران، ۱ تیر ۱۳۸۱)

ادبیات ایران، هم به همه ی میراث نوشته ی پیشینیان اطلاق می شود و هم به ادبیات به صورت خاص. برخی از منابع ادبی مورد بررسی، به بُعدهای عام ادبیات باز می گردد، مانند کتاب های تاریخی، وقف نامه ها و …(ر.ک. روح الامینی، ۱۳۷۵). اما با تاکید بر ادبی بودن موضوع مورد مطالعه، می توان «اجتماعیات در ادبیات» را به «جامعه شناسی ادبیات» پیوند زد.

از این رو بحث «اجتماعیات در ادبیات» را می توان در دو گستره ی بنیادی بررسی کرد:

– بازنمود اجتماع و مسایل اجتماعی در آثار ادبی: ابعاد اجتماعی یک اثر «ادبی»، ابعاد فرعی تری است که در نگاه اول چندان به چشم نمی خورد و البته هر چه این بعد قوی تر باشد، «بی مکانی» و «بی زمانی» اثر ادبی در معرض تردید قرار می گیرد و از این حیث، مشخص کردن این ابعاد اجتماعی، کاری است دشوار. یک طنز عبید زاکانی یا یک غزل سعدی یا حافظ از این منظر، کم تر بازنمود اجتماع است تا یک قصیده یا یک کتاب تاریخی.

– تاثیر آثار ادبی بر وقایع و تحولات اجتماعی: این مساله به ویژه از دوران مشروطه به بعد اهمیت بیش تری پیدا کرده است. شعرها در زمان مشروطه، دوران کودتای سیاه و آغاز به قدرت رسیدن رضاشاه، دهه ی آخر حکومت محمدرضا پهلوی، و جنگ تحمیلی از دوران هایی است که در آن ادبیات (و به ویژه شعر) در خدمت اجتماع بود و ادبیات سیاسی رشد چشم گیری داشت. نمونه هایی از این تاثیر، شعر «بوی جوی مولیان» رودکی است که شاه را از یک ییلاق سه ساله به مقر حکومت بر می گرداند و به یک بحران سیاسی پایان می دهد. نمونه ی دیگر، هجویه قائم مقام فراهانی است در باب فرار آصف با مطلع «بگریز به هنگام که هنگام گریز است / رو در پی جان باش که جان سخت عزیز است». و نمونه ی سوم تاثیری است که سیاحت نامه ابراهیم بیگ بر جریان مشروطه گذاشته است. ادبیات سیاسی دوره ی مشروطه، از نمونه های خوبی است که ورود ادبیات به عرصه ی اجتماع و تاثیرگذاری بر وقایع اجتماعی را نشان می دهد.

آن چه امروزه در اجتماعیات در ادب فارسی مطرح است، بیش تر بُعد اول است و به بُعد دوم، که امروزه در جامعه شناسی ادبیات بیش تر مطرح است، توجه کم تری می شود. اما با نگاهی کارکردگرایانه به ادبیات، می توان نقش ادبیات را جامعه ی ایران در گذشته بررسی کرد. موضوع هایی چون: نقش ادبیات و زبان فارسی در هویت ایرانی و تثبیت آن در ایران پس از اسلام، حضور وطن و تطور آن در ادبیات و… حضور پررنگ ادبیات در جامعه ی ایرانی در طول تاریخ، حاکی از کارکرد اجتماعی آن است.

البته موضوع اجتماعیات در ادبیات، در سال های اخیر اهمیت دوچندانی یافته است، و آن به دلیل پرسش هویتی ایرانیان و به ویژه پرسش مهم «ما چرا عقب ماندیم» است. رشد چشم گیر کتاب های در باب عقب ماندگی ایرانیان و عطف توجه به این موضوع در تاریخ دو سده ی اخیر، پاسخ به این پرسش را به سفرنامه ها و کتاب های تاریخی نگاشته شده در این دو سده کشانده است، اما ادبیات ایران، منبع غنی ای است که می تواند دست کم همپای دو منبع پیش گفته، مورد استفاده واقع شود و تاکنون کم تر به آن توجه شده است.

معرفی برخی منابع اجتماعیات در ادبیات فارسی

یکی از به ترین نمونه ها، کتاب نمودهای فرهنگی و اجتماعی در ادبیات فارسی نوشته ی دکتر محمود روح الامینی (۱۳۷۵. تهران: آگه) است. این کتاب که با استفاده از درس های دکتر غلامحسین صدیقی با نام “اجتماعیات در ادب فارسی” نوشته شده، دارای ۱۳ مقاله در سه بخش زیر است:

بخش نخست: پژوهشی مردم شناختی در منظومه ی درخت آسوریک؛ درآمد و هزینه ی سیستان در دوره ی خلافت عباسی؛ رفتارها و کردارهای ایرانیان در ارداویرافنامه؛ زبان فارسی و فرهنگ ایرانی در هندوستان.

بخش دوم: بازتاب قشربندی اجتماعی در دیوان حافظ؛ ساختار فرهنگی و اجتماعی ازدواج های شاهنامه؛ زن سالاری در ازدواج های شاهنامه؛ “دو شاعر، یک مضمون، دو زمان”؛ در خانه ی «رعیت» به روایت شاهنامه

بخش سوم: ارزش اجتماعی و فرهنگی نامه های خصوصی؛ پیشه وری بازار کرمان (به روایت وقف نامه گنجعای خان)؛ تحلیل یک وقف نامه بر خمسه مسترقه؛ تحلیل یک قباله ی سنتی

بخش های اول و سوم کتاب به ادبیات به معنای عام و بخش دوم به ادبیات به معنای خاص می پردازد. در مقاله «دو شاعر، یک مضمون، دو زمان» (برگ های ۱۸۱ تا ۱۹٦)، نویسنده به مقایسه ی دو قطعه از انوری و پروین اعتصامی می پردازد.

آن شنیدستی که روزی زیرکی با ابلهی / گفت کاین والی شهر ما گدایی بی حیاست (انوری)

روزی گذشت پادشهی از گذرگهی / فریاد شوق بر سر هر کوی و بام خواست (پروین اعتصامی)

وی افزون بر تفاوت های زبانی دو شعر، به عناصر اجتماعی متفاوت در آن می پردازد و معتقد است که تفاوت بنیادی این دو در بیت پنجم قطعه ی پروین است، آن جا که می گوید:

ما را به رخت و چوب شبانی فریفته است / این گرگ سال هاست که با گله آشناست

و در باره تفاوت نگاه به سلطان در فاصله انوری تا پروین بحث می کند.

نمونه ی دیگر از این تلاش، کتاب موج اجتماعی سبک هندی (۱۳٦۰. مشهد: ترانه) نوشته ی غلام فاروق فلاح استاد دانشکده زبان و ادبیات دانشگاه کابل است. وی در این کتاب، جدا از ذکر اندیشه های اجتماعی در شاعران سبک هندی، مقوله های زیر را نیز در شعر شاعران سبک هندی پیدا می کند:

– شرح تیره روزی و یاس روشنفکران به علت وضع زمان

– رسالت شاعران در این روزگار

– شاعران آگاه، زاهدان ریایی را که موجب فساد اجتماع و صید خلق اند، با سخنان نیش دار تمسخر و انتقاد می کند

– شاعر پرخاشگر این زمان، پدیده های زشت و منفعت پرستی و سودخواری و حرص و امساک را نکوهش می کند

– شاعر اجتماعی، مردم را به همبستگی، وحدت، ترک تعصب و خدمت به هم نوع دعوت می کند

– شاعر آگاه، زندگی و مبارزه را می آموزد. او مردم را به کار و فعالیت و راستی و وفاداری و جوانمردی می طلبد.

– شاعر آگاه، مظالم طبقه ی بالایی و محافل رهبری جامعه را شرح می دهد و بی اعتنایی خود را در برابر جاکمان اظهار می دارد.

– شاعر، جاکمان و مسندنشینان اریکه ی قدرت را از عواقب ظلم و بیدادگری شان هشدار می دهد.

– شاعر این زمان، با غرور تمام، مردم را در شکست قیود و رسم و رواج های فرسوده و جست و جوی راه نو، تشویق و تحریک می کند.

یک نمونه ی نه چندان موفق دیگر، کتاب جامعه شناسی ادبیات یا اجتماعیات در ادب فارسی نوشته ی دکتر غلامرضا سلیم (۱۳۷۷. تهران: توس) در ۱۷۹ صفحه است، که به ادعای مولف، “اولین نوشته ایست که در این موضوع برای دانش جویان رشته های علوم اجتماعی انتشار می یابد” (برگ ۸)، و در آن سرفصل های مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی را آورده است و در فصل های کتاب، مطالبی از: داستان سیاوش در شاهنامه فردوسی، بخش هایی از گلستان سعدی، چهار مقاله ی نظامی عروضی، اخلاق ناصری نوشته ی خواجه نصیر توسی، کیمیای سعادت غزالی، مثنوی مولوی، خمسه ی نظامی، شعرهای سیف فرغانی، غزلیات حافظ، طنز عبید زاکانی، شعرهای عبدالرحمان جامی، ناصر خسرو، صایب تبریزی، ملک الشعراء بهار و پروین اعتصامی آورده است. البته فقط متن های ذکر شده و کم تر شرح و تفسیر اجتماعی برای آن آورده شده است و ظاهرن متن درسی است که شرح و توضیح های آن باید در کلاس ارایه شود.

ادبیانی که متن های آن ها گزیده شده، بر پایه ی نظم خاصی نیست، نه ترتیب زمانی و نه بر حسب اهمیت در تاریخ ادبیات ایران. در متن های برگزیده از آن ها نیز، هیچ مبنایی نه ذکر شده و نه رعایت شده است. تنها نویسنده بخش هایی را به سلیقه خود برگزیده است. از این دیدگاه کتاب، به هیچ وجه مناسب نیست.

کتاب دیگر، مجموعه ی جهار جلدی ادبیات سیاسی ایران در عصر مشروطیت نوشته ی عبالرحیم ذاکر حسین (۱۳۷۷، تهران: نشر علم) است که از استقرار مشروطیت تا خلع قاجار را در بر می گیرد. نویسنده در این کتاب رویدادهای تاریخی را نقل کرده و برای هر کدام، آن چه از آثار ادبی در همان زمان صادر شده (به ویژه شعر) ذکر می کند.

کتاب دیگر و البته از دیدگاهی دیگر، کتابی است با عنوان جامعه شناسی در ادبیات، ترجمه و پژوهش (پایان نامه) معصومه عصام (۱۳۵۳. تهران: انجمن دانش جویان دانشگاه تهران). کتاب، که زیر نظر دکتر اسعد نظامی تهیه شده و توسط انجمن دانش جویان دانشگاه تهران (دانشکده علوم اجتماعی و تعاون) منتشر شده، برگرفته ازکار لوییس کوزر است که مفهوم های پایه ای جامعه شناسی را با نقل قطعه هایی از ادبیات جهان توضیح می دهد و عصام نیز آن ها را با قطعه هایی از نظامی، بومی می کند. کتاب پانزده مفهوم عمده ی جامعه شناسی مانند: فرهنگ (با قطعه «وداع پیرمرد»، نوشته ی دنیس دیدرو)، نظارت اجتماعی («شهر افتاب»، توماس کامپانلا)، اجتماعی شدن («یک پدر مقتدر»، سامویل باتلر)، من و دیگری («نوازش سبزه»، لوییجی پیراندلو)، پایگاه و نقش («دنیا همانند یک صحنه»، ویلیلم شکسپیر) را بیان می کند. نخست مختصری در باره ی آن مفهوم توضیح می دهد، و سپس یک قطعه ی ادبی را در شرح آن بیان می کند. عصام نیز در باره برخی مفهوم ها مانند فرهنگ، پایگاه و نقش، قدرت، نظام اقتصادی، جامعه شناسی سیاسی، و دید مذهبی از بیت های نظامی استفاده می کند.

ایده ی کار جالب است، اما نه متن های برگزیده توسط کوزر چندان قوی است، و نه کار عصام ارتباطی با ایده ی کوزر دارد. کار عصام، بیش تر اجتماعیات در ادب فارسی است، اما کوزر قصد دارد تا یک مفهوم را در یک قطعه بیان کند، یعنی یک کار کامل، در حالی که کار عصام، بیت هایی جدا و یکه از نظامی است و بیش تر شاهد مثال پیدا کرده است.

نمونه: وطن در ادبیات فارسی

در شعر فارسی از دیرباز، فراوان حبسیات و فراوان تر اخوانیات وجود داشته، اما وطنیات، در آغاز سده ی بیستم دجار دگرگونی های انقلابی شد. سید حسن غزنوی در سده ی ششم برای زادگاهش خراسان سرود:

هر نسیمی که به من بوی خراسان آرد / چون دم عیسی در کالبدم جان آرد

و حافظ در باره دوریش از شیراز گفت:

به یاد یار و دیار آن چنان بگریم زار / که از جهان ره و رسم سفر براندازم

ولی د رچند دهه ی نخست سده ی بیستم پرشورترین وطنیات نه برای شهر یا ولایت زادگاه شاعر، بلکه برای ایران سروده شدند، که در تاریخ ادبیات فارسی کم تر پیشینه داشتند. سرایندگان آن ها نامی ترین شاعران زمان بودند: نه تنها ناسیونالیست هایی چون نسیم شمال، عارف، لاهوتی، عشقی و فرخی، بلکه افراد سنت گراتری چون بهار و ادیب الممالک. ایرج استثنایی بود که قاعده را ثابت می کرد. ….(کاتوزیان، ۱۳۸۴: ۱۱٦ – ۱۱۲)

برخی منابع دیگر در باره ی وطن در ادبیات فارس عبارت است از:

نجم آبادی، افسانه (۱۳۸۱) .حکایت دختران قوچان: از یاد رفته های انقلا ب مشروطیت. تهران: روشنگران و مطالعات زنان. بخش: گر از کوی وطن مهجور ماندیم (برگ های ۵۸ تا ٦۷). بحث در باره ی تغییر نگاه به وطن در ادبیات فارسی، به گونه ای که در نوشته های فارسی زبانان از اواسط سده ی نوزدهم به بعد، وطن پیکره ای زنانه، معشوقه یا مادر یافت.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (بی تا) «تلقی قدما از وطن» الفبا ۱:۱. برگ های ۲٦- ۱.

برخی منابع دیگر

طباطبایی، سید جواد (۱۳۸۵) .مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی. تبریز: ستوده. فصل پنجم: تجربه های نو در زبان فارسی (برگ های ۳۳۵ تا ۴۲۵)

آرین پور، یحیی (۱۳۷۲) .از صبا تا نیما: تاریخ ۱۵۰ سال ادب فارسی. تهران: زوار (چاپ اول: ۱۳۵۰)

یوسفیان، محمدجواد (۱۳۷۷) “اجتماعیات در ادبیات: مباحثی اجتماعی در شعرهای فردوسی و بهار” فصل نامه علوم اجتماعی. شماره ی ۱۰: برگ های ۱۰۸- ۹۳.

محسنیان راد، مهدی (۱۳۷۲) “فهرست سفرنامه های ترجمه شده بیگانگان به زبان فارسی” فصل نامه علوم اجتماعی. شماره ی ۳ و ۴: برگ های ۳۵۸ – ۳۰۹.

وحیدا، فریدون (۱۳۷٦) “گامی در قلمرو جامعه شناسی در ادبیات” نامه انجمن جامعه شناسی ایران: مجموعه مقالات (۲). برگ های : ۴٦ – ۳۳.

خارابی، فاروق (۱۳۷٦) “عنصر سیاسی و اجتماعی در شعر عصر مشروطه” نامه علوم اجتماعی. شماره ی ۹ و ۱۰: برگ های ۱۴۸- ۱۱۷.

روح الامینی، محمود (۱۳٦۸) “بازتاب قشربندی اجتماعی در دیوان حافظ” نامه علوم اجتماعی. دوره ی جدید، شماره ی ۲، جلد اول. برگ های ۲۰۸- ۱۹۱.

– – –