در پاسخ به این سوال به دو مطلب اشاره می کنیم. مطلب اول درباره چیستی ریاضت است و مطلب دوم درباره ریاضت شرعی و غیر شرعی. ریاضت که از تمرین گرفته می شود، ورزش روح و راه جهاد با نفس است. کاربرد ریاضت بیشتر مربوط به رفع موانع سلوک می باشد و هیچ سالکی به شهود و کرامت و ولایت نمی رسد مگر اینکه از طریق ریاضت خاصی نفس خود را کاملا رام و تسلیم بندگی خدا نماید.
راه اصلی کمال و معرفت انسان و قرب به خداوند بندگی است، ولی این راه با مانع و دشمن بزرگی به نام نفس اماره مواجه است که توسط شیطان پشتیبانی و تحریک می شود.
تا انسان اسیر نفس و شیطان است هرگز روی آزادی به خود نمی بیند و مزه و اثر بندگی خدای را در جان خود نمی چشد و احساس قدرت نمی کند و اراده اش نسبت به خدای متعال کامل و بندگی اش خالص نیست.
انسان وقتی نفس امّاره را تمرین بدهد، آن را از امّاره بالسّوء بودن می رهاند و از تمرّد و سرکشی بیرون می ورد و مطیع عقل عملی می کند و در این اطاعت هم آن را ثابت قدم و راسخ می گرداند که در نتیجه، اطاعت از عقل عملی برای آن ملکه می شود.
ریاضت برای سالکان الهی این است که نفس سرکش خود را رام کنند تا به طرف «بهیمیت»، «سبعیت» و یا «شیطنت» حرکت نکند و فقط راه چهارم را که راه «فرشته منشی و انسانیت» است طی کند و مطیع عقل درون و بیرون باشد.
کسی که با تمرین بخواهد حیوان سرکشی را رام کند می گویند آن را ریاضت می دهد و «رائض» کسی است که با تمرین حیوان سرکش را رام می کند.
حضرت علی (ع) می فرماید: لأروضنّ نفسی ریاضة تَهِشّ معها إلی القرص إذا قدرتُ علیه مطعوماً وتقنع بالملح مأدوماً ولأدعنّ مُقلتی کعین ماءٍ نضب مَعینها مستفرغة دموعَه – چنان نفس خود را ریاضت و تمرین می دهم که به قرصی نان، هرگاه به آن دست یابم، کاملاً متمایل شود و به نمک، به جای نان خورش قناعت کند و چنان از چشمهایم اشک بریزم که همچون چشمه ای خشکیده، دیگر اشکم جاری نگردد. (نهج البلاغه، نامه 25، بند 26)
و نیز فرمود: و إنّما هی نفسی أروضها بالتقوی؛ من نفس خود را با تقوا ریاضت می دهم. (نهج البلاغه، نامه 45، بند 10)
امیرالمؤمنین (ع) در باره بهره وری از حلال نیز می فرماید: أسهروا عیونکم وأضمروا بطونکم… وخذوا من أجسادکم فجودوا بها علی أنفسکم ولا تبخلوا بها عنها – چشمهای خود را به کم خوابی و بی خوابی عادت دهید تا بتوانید در آخر شب بیدار باشید، شکم های خود را هم لاغر کنید. (نهج البلاغه، خطبه 183، بند 20)
 ریاضت شرعی:
ریاضت شرعی در مقابل ریاضت مطلق و غیر شرعی است. ریاضت مطلق، یعنی قطع نظر از آموزه های دینی و آن عبارت است از اینکه انسان از هر راه ممکن، جسم خود را به مشقّت بیندازد تا مهارت ها و توانمندى هایى را در بعد روحى به دست آورد؛ چه چنین عملى از نظر احکام شرعى و مبانى دینى صحیح باشد یا نباشد.
همچنین در این نوع ریاضت، فرقى نمى کند این کار با کرامت انسانى سازگار باشد یا نباشد؛ مانند بسیاری از ریاضت های غیر شرعی که گاها قبیح است و با کرامت انسان نمی سازد.
مانند برخی ریاضت های خاصی که مرتاضان هندی انجام می دهند و در اثر آن به قدرت هایی دست یافته و چیزهای عجیبی که نمونه هایش را شنیده ایم انجام می دهند که ربطی به کمال انسانی ندارد، مثلاً بعضی از مرتاضان، بر اثر تمرین های فراوان و ریاضت های عجیب، مانند: خوابیدن چند ساعت یا چند روز، روی میخ های آنچنانی، اذیت های طاقت فرسا به بدن و …، حبس کردن نفس را یاد گرفته و با این گونه ریاضت های بی ارزش، خود را در معرض نمایش مردم قرار می دهند.
حتی گاهی برخی شیطان پرستان با خوردن خون و نجاسات و فضولات به نیروهای شیطانی دست می یابند و از این طریق قدرت خود را به رخ می کشند!
به این نوع اشخاص نمی توان گفت که به کمال معنوی رسیده اند؛ زیرا همه انسان ها بدون استثنا؛ حتی بدترین و شقی ترین افراد و کافر مطلق هم می توانند بر اثر تمرین و ریاضت نَفْس به چنین کارهایی دست یابند. این نوع کارها فقط برای سرگرم کردن مردم ساده لوح است و الاّ هیچ گونه جنبه کمالِ معنوی و قرب الهی ندارد.
ریاضت براساس معیارهاى شرعى:
ریاضت شرعی همان ورزیدگی روحی، جهاد اکبر و سختی هایی است که انسان سالک در قالب و محدوده شرعی به خود تحمیل می کند تا روح اش ورزیده و قوی گردد.
امام علی (ع) در نامه معروف به عثمان بن حنیف می نویسد: وَ إنَّما هِی نَفسی أَرُوضُها بِالتَّقوی؛ و جز آن نیست که نفس خویش را با پرهیزکاری ریاضت می دهم. ( نهج البلاغه، نامه 45)
در ریاضت هاى دینى مانند روزه و چله گیری، هرگز فرد از چارچوب شریعت خارج نمى شود و هر قدرت و نیرویى براى او مطلوب نیست. او براساس احکام الهى روزه مى گیرد؛ زیرا اعمال احکام دینى، براى این است که انسان را در حوزه عبودیت خدا قرار دهد و او را به مقام قرب الهى برساند. پس نتیجه واثر ریاضت هاى شرعى و غیرشرعى کاملاً با هم متفاوت است.
باید توجه داشت که صحیح ترین شیوه کسب توانایی ها و پرورشِ استعدادهای روحی و ارزش آن، در صورتی است که این امور، در راستای اطاعت از امر پروردگار و کسب رضایت خداوند و تقرب به او بوده و در نهایت، موجب کمال و سعادت معنوی انسان گردد اینگونه ریاضت از هر گونه افراط و تفریط و گوشه نشینی و انزوا طلبی مبرا است.
در واقع، همه انبیا و ادیان الهی برای شکوفا ساختن و از قوه به فعل رساندن استعداد شگفت انگیز انسانی و هدایت صحیح آن مبعوث شده اند و برنامه های سلوک دینی با همین هدف طراحی شده است.
تعالیم دین مقدس اسلام که کاملترین ادیان الهی است نیز در همین راستا قرار دارد و برای تربیت و توانمند ساختن بعد روحانیِ بشریت می باشد و هدف نهایی آن، تقرب معنوی به خداوند است. می توان گفت تمامی برنامه های سلوکی که در قالب شریعت مطرح می شود، تحت عنوان ریاضت های شرعی قرار می گیرد.
ارکان ریاضت شرعی:
برخی از بزرگان وادی معرفت، ریاضت شرعی را دارای چهار رکن اساسی دانسته اند:
1.سکوت: یعنی بسته شدن هم زبان، لب و دهان انسان از یاد هر کس و هرچیزی که غیر از خدا باشد و نیز سکوت دل که به آن جز یاد خدا امری راه نیابد. سکوت زبان از مدارج اهل دل است و سکوت دل از صفات مقربین واهل کشف وشهود.
2.عزلت یا گوشه گیری از هیاهوی دنیا: عزلت مایه سکوت سالک است. در این مرتبه است که سالک از خلط و آمیزش و موانست و معاشرت با مردم بی خبر خودداری می کند و در حال خلوت به دنیا و مافیها وقعی نمی گذارد.
3.گرسنگی (صوم؛ روزه): برای تسلط بر نفس شهوانی و قوای حیوانی، گرسنگی بهترین توشه هر رهروی است. پرخوری دلیل بر دوری و محروم شدن از انوار الهی و بی نصیب ماندن از خیر و برکت است.
گرسنگی، خشوع و خضوع، مسکنت و احساس فقر و سکون و آرامش را به همراه می آورد و رقت وصفا را در سالک برمی انگیزاند و موجب می گردد که به اخلاق الهی متخلق گردد. 4.بیداری: هر گاه سالک از هیاهوی مردم دنیازده دوری گزید و به خدا مشغول شد و هنگامیکه غفلت زدگان به خواب فرو می روند، بیداری کشید و ارکان ریاضت را به جا آورد، از دایره محدود بشریت خارج می شود و به عالم ملکوت راه می یابد.