(((…وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلِینَ…))) اعراف (7)، آیه 172.
«به خاطر بیاور زمانی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم «ذریّه» آنها را برگرفت، آنان را گواه بر خودشان گرفت و از آنها پرسید: آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: آری، ما گواهی دادیم. این برای آن است که در روز قیامت نگویید: ما از این مسئله (توحید و معرفةاللَّه) غافل بودیم».
در توضیح و تبیین این آیه روایات متعددی از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار(علیهم السلام) وارد شده است. از جمله امام باقر(علیه السلام) ضمن روایتی به زرارة فرمود:
«خداوند از پشت آدم، ذریه اش را تا قیامت برکشید و آنان به صورت انبوه خارج شدند. آن گاه خداوند خود را به آنان شناساند و برایشان نمایاند و اگر چنین نمی‌ کرد، هیچ کس پروردگار خویش را نمی‌ شناخت…» [ اصول کافی، ج 3، کتاب الایمان والکفر، باب فطرة الخلق علی التوحید، ح 4، ص 20، ترجمه سید جواد مصطفوی .]
(((أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَا بَنِی آدَمَ أَن لَّا تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ))) [ یس (36)، آیه 60.] ؛
در قیامت هم خداوند به انسان می‌فرماید: من با دوحجت عقل و نقل، ربوبیت خود و عبودیت تو را تبیین کردم. دیگر نمی‌توانید در آن روز بگویید: ما از توحید و سایر معارف دین غافل و یا وارث شرک نیاکانمان بودیم؛ زیرا عقل از درون و انبیا از بیرون، ربوبیت الله وعبودیت شمارا، تثبیت کرده‌اند.
پیمان عالم ذر به وسیله عقل که حجت درونی است و وحی که حجت بیرونی است گرفته شده است. به بیان دیگر اقرار عقل به ربوبیت خداوند از یک سو و بیانات وحی در مورد ربوبیت خداوند از سوی دیگر همان میثاق الهی وجهان ذر به شمار می‌آید.
علامه طباطبایی بر آن است که موجودات دارای دوگونه وجودند: «وجودی جمعی نزد خدا (در عالم ملکوت) و دیگری وجودات پراکنده که با گذشت زمان به تدریج ظاهر می‌ شوند. به این ترتیب عالم انسانیت دنیوی، مسبوق به عالم انسانیت دیگری است که در آنجا هیچ موجودی محجوب از پروردگار نیست و با شهود باطنی، او را مشاهده کرده و به واحدیت او اعتراف می‌ کند؛ سؤال و جواب در عالم «ذر» به آنجا مربوط می‌ شود». [ المیزان، ج 8، ص 320 – 333.]
ایشان معتقد است: مقصود آیه، بعد ملکوتی انسان ها است؛ یعنی، جایگاه شهود و میثاق جهان ملکوت است. با توجه به ظاهر آیه که فرمود «وَ إِذْ أَخَذَ»؛ یعنی «به یاد بیاور»، استفاده می‌ شود که:
اول : قبل از این جهان محسوس، عالم نامحسوس دیگری وجود داشته که در آنجا میثاق انجام گرفته است.
دوم : صحنه اخذ میثاق بر عالم مادی و جهان طبیعت مقدم است.
سوم : چون این دو جایگاه با هم متحدند و از هم جدا نیستند، خداوند به انسان زیستنده در جهان مادی امر می‌ کند که به یاد آن جنبه ملکوتی نیز باشند، چرا که وقتی به یاد آن باشند، آن را حفظ می‌ کنند.
چهارم : اینکه هیچ سلب اختیاری در این عالم برای انسان از عالم ذر رقم نمیخورد بلکه پیمانی بوده و انسان در این مرحله بر خلاف آن پیمان از شریعت الهی سرپیچی دارد.
پنجم : اذعان به حقیقت توحید – که در آیه به لفظ «بلی» آمده است – یک اقرار شفاهی نیست؛ بلکه واقعیتی سرشتی و ذاتی است که در ضمیر هر انسانی – حتی منکران زبانی – به ربوبیت پروردگار وجود دارد.
شهید بهشتی در این باره می‌ نویسد: «آنچه درباره این آیه می‌ توان گفت، این است که در آن اجمالاً از یک مرحله از هستی انسان ها یاد می‌ شود که در آن، به خداوندگاری خدا اعتراف داشته اند. اعترافی نه آن قدر پُر بُرد که همه انسان ها را برای همیشه در راه حق و حق پرستی نگه دارد؛ ولی دارای این اندازه اثر که همواره زمینه فکری و وجدانی آنها را برای «خدایابی» آماده بدارد، به‌طوری که در روز رستاخیز نتوانند این عذر را بیاورند که: «ما از این مطلب به کلی بی‌ خبر بودیم».
این آمادگی حتی در آن حد است که به هر انسان، امکان آن را می‌ دهد که از عقاید خرافی پدران و گذشتگان خود، دست بردارد و به راه حق درآید و عذر نتراشد که «پدران ما از پیش مشرک بودند و ما دنباله روی آنها بودیم»! اما درباره خصوصیات این مرحله، از ظاهر آیات قرآن هیچ توضیح دیگری به دست نمی‌ آید. [
سید محمد حسینی بهشتی، خدا در قرآن،
دیدگاه‌های مختلف درباره عالم ذر همگی با شعور و قدرت انتخاب و تعیین سرنوشت برای انسان سازگار است.
برای آگاهی بیشتر :
بحث از عالم ذر و عهد الست، همواره یکی از مباحث کلیدی در آثار حدیثی و تفسیری عالمان اسلامی بوده است. عالَم ذَرّ یا عالم اَلَسْت یا عالم قالوا بَلیٰ یکی از جهان‌های آفرینش است که در قرآن و روایات به آن اشاره شده است. بر این اساس و تفسیر رایج میان اندیشمندان اسلامی، این عالم که مربوط به دوران پیش از خلقت آدم و یا همزمان با خلقت اوست، عالمی بوده که در آن تمام انسان‌هایی که مقدر بوده تا روز قیامت به دنیا بیایند به صورت ذرّه و به تعبیر بعضی از روایات به شکل مورچه در آنجا گرد آورده شدند. در این عالم، از آنها پیمانی بر توحید و ربوبیت خدا و نبوت پیامبران ، خاتمیت ، ولایت اوصیا، بخصوص ولایت حضرت امیر المؤمنین سلام الله علیه گرفته شد. روایات فراوانی در منابع مختلف اسلامی در کتب شیعه و اهل سنت در زمینه عالم ذر نقل شده است. در تفسیر برهان ۳۷ روایت و در تفسیر نورالثقلین ۳۰ روایت است . تجزیه ، تحلیل ، اسناد و محتوای آنها بیانگر طرق‌ متعدد نقل آن روایات و نیز مباحث متعددشان ، مباحثی مانند درک قلبی بندگان در عالم ذر، دلایل شناختِ خالق و رازق ، خروج ذریه بنی آدم از پشت آدم علیه السلام در عالم ذر ، تشبیه به ذره ، انشاء فراموشی ، یاد آوری دوباره ، اقرارفرشتگان ،محل نامگذاری حضرت علی علیه السلام بدین نام ، حمل میثاق نامه توسط حجر الاسود، وجود تکلیف ، استقبال و تعلل از انجام تکلیف ، وجود یا تطبیق دیگر عوالم ، میثاق بر یاری رساندن بر حضرت مهدی سلام الله علیه و ارواحنا فداه و . . . است .
از مهمترین منابع قابل دسترس ، تفسیر آیات سوره مبارکه اعراف از آیه شریفه 172… است. تفاسیر شریف المیزان ج 8 و نمونه ج 7 هم ورود مفصلی دارند .
جدیدترین نوشته‌ّها و منابع اختصاصی در مورد عالم ذر :
سیر تکاملی انسان ازعالم ذر تا قیامت براساس قرآن وسنت‌ طاهره محسنی فارسی تهران جام جم ۱۳۸۳
عالم ذر فاطمه چناری فارسی تهران ناس ۱۳۸۴
عالم ذر محمد علی سلیمانی فارسی تهران مؤسسه اندیشه و فرهنگ دینی ۱۳۸۴
آغاز شگفت انگیز زندگی انسان محمد رضا اکبری فارسی قم مسجد جمکران ۱۳۸۷
عالم ذر از دیدگاه عالمان شیعه مرضیه اسحاقی فارسی تهران اراده ۱۳۹۴
روابط، ارتباطات و تعاملات انسان؛ عالم ذر حسین صدری نیا فارسی — سایه روشن ۱۳۹۰
عالم ذر و ارواح سید طاهر خلف زاده فارسی اهواز معتبر ۱۳۹۲
سد المفر علی منکر عالم الذر سید علی رضوی عربی بیروت ‌دار العلم ۱۴۳۳ق
ریاحی مهر، باقر، عوامل و آثار سعادت انسان از منظر قرآن، پایان نامه کارشناسی ارشد، مدرسی معارف اسلامی، قم، دانشگاه معارف، ۱۳۹۲ش.
فطرت در قرآن آیت الله جوادی آملی فارسی ج 12 قم خدا در قرآن شهید بهشتی
برخی از منابع مهم و قبلی که بخشی از آنها در خصوص عالم ذر است:
بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت،
برقی، احمدبن محمدبن خالد، المحاسن، قم،‌ دار الکتب الإسلامیه .
رازی، ابوالفتوح، روض الجنان و روح الجنان، تصحیح یاحقی، چاپ دوم، آستان قدس.
سبحانی، جعفر، منشور جاوید قرآن، قم، مؤسسه امام صادق(علیه‌السلام)،
صدوق، محمدبن علی، علل الشرائع، قم،
صدوق، محمدبن علی، التوحید، تحقیق هاشم حسینی، قم، .
صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّی الله علیهم، تحقیق محسن بن عباسعلی کوچه باغی، قم،
طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، تهران، قم، دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه،
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، مؤسسه اعلمی.
طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، مؤسسة البعثة، قم،‌دار الثقافة،
طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القران، شیخ طوسی، چاپ اول، مکتب اعلام، قم.
عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، .
فخر رازی، محمد بن عمر، تفسیر کبیر، بیروت، .
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق طیب موسوی جزائری، قم،‌ دار الکتاب،
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی،
کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تهران، مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی،
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، چاپ دوم، بیروت، مؤسسه الوفاء.
مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ش.
مطهری، مرتضی، فطرت، تهران، صدرا، ۱۳۶۹ش.
مفید، محمدبن محمد، تفسیر القرآن المجید، قم، بوستان کتاب، ۱۴۲۴ق.
برگرفته از همین پایگاه پرسمان :
http://porseman.com
و نیز پایگاه ویکی شیعه یا دانشنامه مجازی :
http://fa.wikishia.net