عباسیان به نام «اهل بیت» و با انگیزه خونخواهی شهیدان علوی و با شعار «الرضا من آل محمد ص » روی کار آمدند و چون خود در میان مسلمانان از وجهه و اعتبار برخوردار نبودند، برای پیشبرد آرمان خویش از محبوبیت اهل بیت بهره جستند و خون های پاک آنان را وسیله رسیدن به حکومت قرار دادند. ولی همین که به حکومت دست یافتند علویان را از عرصه سیاست دور کردند و نسبت به سادات علوی و طرفداران اهل بیت مانند بنی امیه سیاست خشونت آمیز و خونینی در پیش گرفتند .( [1] ) این سیاست کهنه و هفتاد ساله عباسیان درباره علویین بود، اما پس از آن همه کشتار خلفای عباسی که می کوشیدند، نسل علی ـ علیه السّلام ـ را ریشه کن و یکسره نابود سازند، ناگهان مأمون دفتر تاریخ و دفتر سیاست نیاکانش را ورق زد و به امام رضا علیه السّلام با اصرار زیاد پیشنهاد کرد که خلافت را بپذیرد و چون این پیشنهاد پذیرفته نشد، ناچار او را به سِمَت ولایتعهدی خود برگزید .
آیا او واقعاً شیعه وطرفدار اهل بیت بود یا انگیزه های دیگری داشت؟ 
چهره ریاکار مأمون انگیزه اصلی این گزینش را در طول سیزده قرن بر مورّخان و سیره نویسان پوشیده نگه داشته است ، بدین جهت مورّخان از قرن سوم هجری تاکنون در این باره، نظریات گوناگونی اظهار داشته اند. 
شهید آیه الله مطهّری عقیده داشت که در مأمون تمایل شیعی بود ، نه اینکه شیعه مذهب بوده باشد. چون مأمون عالم و دانشمند بود و به مباحث عقلی و استدلالی علاقه داشت، به همین خاطر که شیعه هم بر پایه عقل و استدلال استوار بود، به شیعه متمایل بود.عبارت شهید مطهّری این است : «در اینکه در مأمون تمایل روحی و فکری هم به تشیع بوده باز بحثی نیست.» [2] 
شهید مطهّری برای این نظر خود به مناظرات مأمون با علمای اهل سنت استدلال می کند.
برخی از مورّخان معاصر عقیده دارند که مأمون در حدّ عقیده به تفضیل شیعه بود ، به این معنا که امیرالمؤمنین حضرت علی ـ علیه السّلام ـ را برای ولایت و خلافت از همه خلفا شایسته تر می دانست. [3] 
به طور کلی دلایلی که بر شیعه بودن مأمون ذکر گردیده است از این قرار است: 
1ـ او در بغداد مجلسی از فقها و علما آراست تا تفضیل امام علی علیه السّلام را بر سایر صحابه اثبات کند.
2ـ وقتی به عراق آمد و حاضر شد که در اداره مملکت اسلامی از دیگران استفاده کند، در کنار هر یک از آنها، یک شیعه قرار داد. 
3ـ در سال 211 رسماً اعلام کرد که امام علی علیه السّلام برترین اصحاب رسول خداست.  
4ـ زنی که برای گرفتن حق خود نزد مأمون آمد ضمن شعری به حق نبی، وصی، حق حسن و حسین، و حق کسانی که حقشان غصب شده و حق اهل کساء قسم داد. این امر تشیع مامون را نسبت نشان می دهد.[4] 
ولی در عین حال همه این تظاهرها و ریاکاری ها برای نگه داشتن پایه های حکومت بود. مأمون وقتی کثرت شیعه را دید و دانست که حضرت رضا علیه السّلام مورد توجه و محبوب مردم است و مردم از پدر او (هارون) ناراضی هستند و نسبت به حکومت های قبلی بنی عباس اظهار دشمنی می کنند، روش دوستی با علویان را برگزید و بدین طریق افکار عمومی را متوجّه خود ساخت، و از دَرِ نفاق و ریا اظهار تشیع نمود و از خلافت، حقانیت، و برتری علی علیه السّلام بر ابوبکر و عمر دفاع می کرد، وقتی مسأله ی واگذاری خلافت و سپس ولایتعهدی را مطرح نمود، در حقیقت او هدفی جز حفظ قدرت و تثبیت موقعیت خود نداشت .
پاورقی ها
[1] – الهامی، سیری در تاریخ تشیع، انتشارات مکتب اسلام، چ اوّل، 1375، ص600. 
[2] – مطهّری، مرتضی، مجموعه آثار، انتشارات صدرا، چ اول، 78، ج18، ص118. 
[3] – جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، ج1، ص280. 
[4] – تاریخ تشیع در ایران، ص280. 
[5] – ربانی گلپایگانی، فرق و مذاهب کلامی، مرکز جهانی علوم اسلامی. چ سوّم، 83، ص48..