اگر عدد یک زوج باشد نیز باید پرسید چرا یک از اعداد زوج است. ذاتی و ماهیت یک چیز قابل پرسش نیست وگرنه هیچ امکانی نمیتوان تصور نمود.
در آیات قرآنی قدرت خدای متعال بر آفرینش فرشته بجای ما انسانها ذکر شده است. راه برتری انسان از فرشته نیز تبیین گردیده است . نعمت اختیار تنها راه رسیدن به برترین درجات بهشتی و تقرب الهی است. در جهان بینی قرآنی، تمام موجودات، مختارند نه فقط انسان. فرض موجود غیر مختار، فرض محالی ؛ مثل فرض دایره ی غیر گرد است . به اعتباری میتوان گفت شبیه این پرسش است: فلسفه گرد بودن دایره و زوج بودن عدد چهار چیست؟
پاسخ این است:
گرد بودن، ذاتی دایره است؛ و ذاتی، علّت برنمی دارد. اختیار هم ذاتی انسان است. لذا فرض انسان بدون اختیار، فرض انسانی است که انسان نیست.
براهین عمومیّت اختیار.
ـ در اینکه خدا مختار است، شکّ نیست.
ـ از طرف دیگر، خدا وجود صرف و صرف وجود است؛ یعنی ماهیّت ندارد. چون امکان، لازمه ی ماهیّت است. لذا هر موجود دارای ماهیّت، ممکن الوجود می باشد. پس خدا که ممکن الوجود نیست، ماهیّت هم ندارد. پس فقط وجود است.
نتیجه آنکه اختیار نمی تواند از سنخ ماهیّت باشد، بلکه از سنخ وجود است. چون از فرض ماهیّت بودن اختیار لازم می آید که خدا مختار نباشد.
حال که ثابت شد اختیار از سنخ وجود است، عرض می شود که هر موجودی به همان اندازه که از وجود نصیب دارد، مختار هم هست.
اشکال:
این استدلال وقتی درست است که اختیار، عین وجود باشد.
پاسخ:
یقیناً اختیار عین وجود است.
چون شکّ نیست که صفات خدا عین ذات اوست؛ و الّا لازم می آمد که خدا مرکّب از وجود و صفات باشد.
پس اختیار خدا عین وجود اوست، همان گونه که علم و قدرت و حیاتش علین وجودند.
پس در موجودات دیگر نیز، اختیار عین وجود آنهاست.
استدلال به روش دیگر.
از دو حال خارج نیست؛ یا اختیار از سنخ وجود است یا از سنخ ماهیّت.
اگر از سنخ وجود باشد، مطلوب ثابت است.
امّا اگر از سنخ ماهیّت باشد، نمی تواند در خدا موجود باشد؛ چون خدا ماهیّت ندارد.
در حالی که اختیار از اوصاف کمالی خداست، و در او موجود است.
پس اختیار از سنخ وجود است نه ماهیّت.
بنا بر این، هر موجودی به همان اندازه که از وجود نصیب دارد، مختار هم هست.
استدلال دیگر:
ـ در این که اختیار وصف کمالی است شکّ نیست.
ـ هر وصف کمالی از سنخ وجود است.
ـ پس اختیار از سنخ وجود است.
ـ بنا بر این، هر موجودی به همان اندازه که از وجود نصیب دارد، مختار هم هست.
اشکال:
چرا هر وصف کمالی از سنخ وجود است؟
پاسخ:
چون ماهیّت نسبتش به تمام متقابلات یکسان است، از جمله به کمال و نقص. و شیء نمی تواند نسبت به خودش و چیز دیگری نسبت یکسان داشته باشد.
استدلال دیگر:
ـ در اینکه اختیار، شدّت و ضعف دارد، شکّ نیست؛ یعنی اختیار یک حقیقت تشکیکی است.
ـ هر چیزی که تشکیکی باشد(شدّت و ضعف بردارد) یقیناً از سنخ وجود است و ماهیّت نیست. چون در فلسفه اثبات شده که وجود حقیقتی تشکیکی است ولی ماهیّت، تشکیکی نیست.
ـ پس اختیار از سنخ وجود است.
ـ بنا بر این، هر موجودی به همان اندازه که از وجود نصیب دارد، مختار هم هست.
ـ تمام موجودات، مختارند.
تمام مخلوقات از جمادات گرفته تا اشرف مخلوقات، هم مختارند هم مکلّف هستند هم مسئولند. این حقیقتی است که قرآن کریم و روایات اثباتگر آن هستند و عرفا هم به آن رسیده اند.
خداوند متعال در آیه ی 44 سوره اسراء می فرماید: « آسمانهای هفتگانه و زمین و کسانی که در آنها هستند تسبیح او می گویند و هیچ چیزی نیست مگر اینکه تسبیح و حمد او می گوید؛ لکن شما تسبیح آنها را نمی فهمید. او بردبار و آمرزنده است.»
علامه ی طباطبایی ـ رضوان الله علیه ـ در تفسیر این آیه فرموده اند: از کلام خدا استفاده می شود همچنان که خلقت در اشیاء جاری و ساری است ، علم هم در اشیاء سریان دارد و هر موجودی به اندازه ای که از وجود بهره دارد از علم نیز بهره مند است.(المیزان، ج13، ص110)
همچنین خداوند متعال می فرماید: « و روزی که دشمنان خدا محشور می شوند به سوی آتش، پس آنها را نگه می دارند تا صفهای بعدی به آنها محلق شوند. وقتی به آن می رسند،‌ گوشها و چشم ها و پوستهای آنها به آنچه می کردند، گواهی می دهند. آنها به پوست های خود می گویند، چرا بر ضد ما گواهی دادید؟ آنها جواب می دهند: همان خدایی که هر موجودی را به نطق آورده ما را گویا ساخته است …»(فصلت:19-21)
علامه ی طباطبایی(ره) در تفسیر این آیه آن را شاهدی دیگر بر با شعور بودن اشیاء دانسته و به آیه ی 44 اسراء اشاره کرده و فرموده اند: جمله « لکن شما تسبیح آنها را نمی فهمید» بهترین دلیل است که تسبیح اشیاء از روی علم و اراده است؛ نه به زبان حال. و از این قبیل است آیه ی 11 فصلت که می فرماید: « سپس خدا به آفرینش آسمان پرداخت، در حالی که به صورت دود بود ، به آن و به زمین فرمود بیایید یا از روی میل و اطاعت یا با اکراه و بی میلی! آنها گفتند: ما از روی میل و اطاعت می آییم.»
علامه ی طباطبایی(ره) فرموده اند: هیچ دلیلی نیست که علم، تنها یک سنخ است؛ لذا علم می تواند گونه های مختلف داشته باشد و هر گونه ای هم آثار خاص خود را دارد، پس لازم نیست که از جمادات نیز آثاری مشابه آثار حیوانات یا انسان مشاهده شود. همچنین از آیه ی اخیر استفاده می شود که زمین و آسمان، هم اختیار دارند هم تکلیف را می فهمند و هم خدا بر آنها تکلیف نموده است، و آن هم تکلیف را با میل و رغبت انجام می دهند.
علامه طباطبایی(ره) بعد از این بحث قرآنی در ضمن یک بحث فلسفی فرموده اند: هر معلومی و هر صاحب علمی موجود مجرد (غیر مادّی) است ؛ چون علم یعنی حضور یک چیز برای چیز دیگر؛ و هر موجود مجرّدی ، هم می تواند حاضر در نزد خود باشد و هم می تواند حاضر در نزد مجرّدی دیگر باشد. همچنین هر مجرد دیگری می تواند حاضر در نزد او باشد؛ و هر چه برای موجود مجرّد به امکان عامّ ثابت است برای او ضروری است ؛ لذا علم مساوق با وجود مجرّد است. بنا براین موجود مادّی صرف (غیرمجرد) نه می تواند عالم باشد و نه معلوم. لکن از آن جهت که موجود مادّی در تغیّر خود ثابت و بالفعل است و در تغیّر خود متغیّر نیست از این جهت مجرّد است و علم ، در او ساری است.(المیزان، ج17، ص381و382 و ذیل آیه 30 و31 فصلت(حم سجده ) )
از همین بیانات علامه طباطبایی(ره) روشن می شود که ایشان همه ی موجودات مادّی را دارای نفس مجرّد می دانند؛ ایشان فرمودند که علم مساوق با وجود مجرّد است و موجودات مادّی هم به یک اعتبار دارای جنبه ی تجرّد هستند ، بنا بر این آنها نیز عالمند و نفس، چیزی نیست جز موجود مجرّدی که یک نحوه تعلق به مادّه دارد.
حکما دلایل دیگری نیز بر این مسأله اقامه کرده و ثابت نموده اند که همه ی موجودات مادّی دارای نفس مجرّدند، که ذکر آنها در این مقاله بدون مقدّمات فلسفی مقدور نیست.
پرسشگر بودن شما میتواند امتیازی بی نظیر از نعمتهای خدادادی باشد. مطلب زیر برای آگاهی بیشتر نیز تقدیم میگردد :
الف. کتاب « روحیه‌ی پرسشگری در جوانان » ؛ براساس آیات و روایات اهل بیت، دیدگاه‌های استاد شهید مرتضی مطهری و مقام معظم رهبری
پدیدآورندگان : نویسنده: فروغ نیلچی‌زاده , ویراستار: ملیحه صدیق‌گلهین
موضوع : دانش و دانش‌اندوزی – جنبه‌های مذهبی – اسلام , پرسشگری – جنبه‌های مذهبی – اسلام
ناشر : میراث اهل قلم
محل نشر : تهران
, نویسنده در این کتاب با استفاده از آیات قرآنی و روایات وارده از جانب ائمه معصومین علیهم السلام و نیز با تأملی در اندیشه‌های شهید مطهری و مقام معظم رهبری، به بررسی موضوع دانش‌ورزی و چگونگی ایجاد روحیه پرسش‌گری در جوانان پرداخته است. بدین ترتیب در کتاب مباحثی چون: اقسام تفکر و ارتباط آنها با دانش‌اندوزی؛ انواع پرسش‌گری و آفات آن؛ چگونگی مدیریت روحیه پرسش‌گری در جوانان و…، مورد مطالعه قرار گرفته است.
ب. کتاب «مبانی مهارت های تفکر پرسشی بر اساس آیات و روایات اهل بیت علیهم السلام »
نوشته : احمدرضا اخوت و هانی چیت سازان (اعضای هیئت علمی مدرسه دانشجویی قرآن و عترت علیهم السلام دانشگاه تهران) .
این کتاب از یک مقدمه و پنج فصل تشکیل شده است.
پرسش چیست؟
محورهای پرسش، روش های پرسش، مدلهای استفاده از پرسش در تفکر، مدلهای استفاده بهینه از پرسش عناوین فصول تشکیل دهنده این کتاب هستند.
سئوال و پرسش، نمودی از جستجوگری انسان است تا به واسطه آن، نیازهایش را ابزار و حیات و سعادت را برای خود رقم بزند. سئوال تنها عنصری کلیدی در جریان زندگی انسان که نمودی از نوع تفکر، علم، جهان بینی، درک، فهم و شعور او است.
کتاب حاضر درصد است به قدر وسع و توان خود، به پرسش به عنوان یک موضوع ضروری در زندگی انسان بپردازد و آن را با توجه به محورهای فوق، با استفاده از دو منبع ثقلین مورد توجه قرار دهد. بنابراین ضمن بررسی چیستی پرسش، به کارکرد آن در زندگی انسان و روش بهره مندی صحیح از آن می پردازد. همچنین با بیان انواع آن و خاستگاهی که از نظر عناصر وجودی انسان دارد، به فرد قدرت می دهد تا بتواند با مدد سئوال، نیازهای خود و راههای برطرف کردن آن را شناخته و نیازهای دیگران و راههای بر طرف کردن آن نیازها را به آنها یاد آور شود.
این کتاب پنجمین جلد از مجموعه معارف قرآن و اهل بیت علیهم السلام مدرسه دانشجویی قرآن و عترت علیهم السلام و انتشارات کتاب فرداست.