مفسران در مورد معنای «اسماء» در آیه‌ شریفه (وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّهَا)، نظرات متفاوتی مطرح کرده‌اند که بشرح زیر می‌باشد: ۱. منظور از نام‌ها نام تمام نعمت‌ها و اصول و رموز کشاورزی، درخت کاری و تمام کارهای مربوط به امور دین و دنیا را خدا به آدم آموخت.[1] ۲. برخی گفته اند: منظور تمام لغات و زبان‌ها می باشد.[2] ۳. بعضی هم معتقدند: مقصود نام ملائکه و فرزندان خود آدم بوده است.[3] ۴. عده‌ای از مفسران هم بر این باورند که منظور فوائد، امتیازات، و نام‌های حیوانات را خدا به آدم یاد داد و این‌که هر حیوانی به چه کاری می‌آید.[4] ۵. از امام صادق(علیه‌ السّلام) نیز روایتی نقل شده که حضرت منظور از اسماء را نام کوه‌ها، دره‌ها، بیابان‌ها، و حتی نام فرش زیر پای خود، می‌دانند.[5] ۶. در تفسیر نمونه می‌خوانیم: خداوند به آدم علم اسرار آفرینش را آموخت تا از اسرار معنوی و مادی آن‌ها آگاه شود تمام موجودات را بشناسد و نام همه را بداند و حتی از خواص آن مطلع باشد…، استعداد نام گذاری اشیاء را به او ارزانی داشت تا بتواند اشیاء را نام‌گذاری کند.[6] ۷. عده‌ای از مفسرین با تاکید بر روایاتی که نقل می‌کنند معتقدند: اسمایی که خداوند به حضرت آدم نشان داده است همان انوار طیبه‌ حضرت محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین: بوده است.[7]حال که از نظرات مختلف آگاه شدیم توجه شما را به نظری آیت الله جوادی آملی ـ حفظه‌الله ـ که در واقع شرحی بر نظر علامه طباطبایی; می‌باشد، جلب می‌نمایم تا معنای آیه شریفه واضح‌تر شود:
مراد از اسماء همان حقایق غیبی عالم است که به لحاظ «سمه» بودن و نشانه‌ خدا بودن، به «اسم» موسوم شده است، حقائقی که با شعور و عاقل، و مستور به حجاب غیب، و مخزون عندالله و در عین حال خزاین اشیای عالمند.
موجودات عالیه‌ای که همه‌ حقایق عالم شهود، تنزل یافته و رقیقه‌ای از آنان است و همه‌ آن‌چه در آسمان و زمین مشاهده می‌شود از نور و بهای آنان مشتق شده است و به خیر و برکت آن‌ها نزول یافته… به هر حال آن‌چه به آدم تعلیم شد و به او ارائه گردید همان حقایق عالیه عالم، موسوم به «اسماء الله» است و احتمالاً عبارت از همان «مفاتح الغیب» در آیه‌ (وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَیْبِ)[8] و «خزائن» در آیه (وَإِن مِّن شَیْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ)[9] است.[10]اما در مورد ملائکه می‌توان به دو صورت مطلب را بیان نمود:
صورت اول: چرا خداوند با وجودی که می داند این انسان اهل فساد در زمین و خونریزی می باشد، باز او را خلق کرد؟ برای پاسخ به این پرسش توجه شما را به کلام علامه طباطبایی; جلب می‌نمایم:
در این میان مصلحتی هست که ملائکه قادر بر ایفای آن نیستند و نمی‌توانند آن‌ را تحمل کنند ولی این خلیفه زمینی قادر بر تحمل و ایفای آن هست. آری، انسان از خدای سبحان کمالاتی را نشان می‌دهد و اسراری را تحمل می‌کند که در وسع و طاقت ملائکه نیست. این مصلحت بسیار ارزنده و بزرگ است و به طوری که مفسده فساد و سفک دماء را جبران می‌کند.[11]آری، با دقت در آیات مورد بحث و روایات ذیل آن چنین به نظر می‌رسد که گویا مقصود از «انی اعلم ما لاتعلمون» و جریان تعلیم اسماء به حضرت آدم، و وقایع بعد از آن، این است که هر چند عده‌ای در نسل این آدم پیدا می‌شوند که اهل فساد و خون‌ریزی هستند اما در مقابل، در بین این افراد انسان‌هایی پیدا می‌شوند که یا خلیفه‌ی خدا و غیب آسمان‌ها و زمین و مظهر اسماء جلال و جمال خدا می‌شوند و به مقام اسم اللهی می‌رسند و یا بیش از ملائکه و بهتر از ملائکه قدرت و ظرفیت دارند که اسماء خداوندی را به چشم دل شهود کنند. در حالی که تا این اندازه معرفت، و شهود از دست شما (= ملائکه) بر نمی‌آید.
صورت دوم: اگر خداوند همان‌طور که به آدم اسماء را آموخت، به ملائکه هم می‌آموخت آن‌ها نیز عالم به اسماء می‌شدند و در نتیجه، شایسته‌ خلیفة الله شدن می‌شدند.
برای یافتن جواب این پرسش باید توجه داشت که: اولاً خداوند متعال همان حقائق اسماء را که بر آدم عرضه کرد ـ و آدم با قدرت درک و ظرفیتی که داشت توانست آن اسماء را درک و شهود کند ـ به ملائکه نیز عرضه کرد، و خود آن‌ها نتوانستند درک کنند چنان‌چه در ادامه‌ همین آیه می‌خوانیم: «ثم عرضهم علی الملائکه» و آن‌ها در جواب گفتند: «سبحانک لا علم لنا الا ما علمتنا».
ثانیاً تفاوت ملائکه و آدم، در آموزش دادن و ندادن خداوند نبود، بلکه تفاوت اساسی در ظرفیت و استعداد و سعه‌ی وجودی بود که حضرت آدم برای دریافت اسماء داشت و ملائکه آن ظرفیت را نداشتند.
نتیجه‌ گیری
۱. با بیانی که از اسماء مطرح شد به خوبی معلوم می‌شود که اکثر نظرات مفسران قابل جمع می‌باشد و می‌توان گفت: وقتی حضرت آدم به اسمایی که خزائن آن‌چه در آسمان و زمین است و غیب آسمان‌ها و زمین می‌باشند. آگاه می‌شود، پس در واقع به همه‌ اسرار آفرینش، لغات، اسماء کوه‌ها، دره‌ها، همه‌ مخلوقات و… آگاه می‌شود. چنان‌چه می‌گویند: «چو صد آمد نود هم پیش ماست».
۲. و در مورد بخش دوم هم بیان شد که تفاوت در نحوه‌ی آموزش خداوند به آدم و ملائکه نبود بلکه تفاوت دراستعداد و ظرفیت وجودی آدم و ملائکه بود که یکی توانست دریافت کند و دیگری نتوانست.
__________________________________….
[1] . ابن عباس و سعید بن جبیر و بیشتر مفسران به نقل از مجمع البیان، ج 1، ص 118.
[2] . مجمع البیان، ج 1، ص 118 و التبیان، ج 1، ص 136.
[3] . به نقل از مجمع البیان، ج 1، ص 118.
[4] . همان و تفسیر جوامع الجامع، ج 1، ص 36.
[5] . مجمع البیان، ج 1، 118.
[6] . تفسیر نمونه، ج 1، ص 121.
[7] . تفسیر فرات، کوفی، ج 1، ص 56، و تفسیر امام حسن عسگری، ج1، ص 217، و البرهان، ج 1، ص 163. و نور الثقلین، ج 1، ص 54.
[8] . انعام / 59.
[9] . حجر / 21.
[10] . تسنیم، ج 3، ص 169.
[11] . ترجمه المیزان، ج 1، ص 178.