الف ) حقیقت ذکر
منظور از ذکر نه فقط این است که انسان جمله«لا اِلهَ اِلَّا الله» و یا «یا هو یا من هو» را به اندازه ای بگوید که دهان او کف کند و به سرگیجه دچار شود، بلکه بنا به گواهی اخبار معصومین، از جمله خبری که مرحوم علامه مجلسی در کتاب بحار الانوار نقل کرده، حقیقت ذکر این است که «شخص در موقع انجام هر کاری به یاد خدا افتاده و به او توجه کند تا اگر آن کار از کارهای ناپسند و خلاف دستورات الهی است از خدا بترسد وآن را ترک کند». متن روایت چنین است: «قالَ رَسُولُ اللهُ صَلَی اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یا عَلی ثَلثَةٌ لا یُطیقُها هذِه الْاُمُّةَ اَلْمَواساةَ لِلْاَخِ فِی مالِهِ، وَ اِنْصافُ النّاسِ مِنْ نَفْسِهِ وَ ذِکْرُ اللهِ عَلی کُلِ حالٍ، وَ لَیْسَ هُوَ سُبْحانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ للهِ وَ لا اِلهَ اِلَّا اللهُ وَ اللهُ اَکْبَرْ، وَلکِنْ اِذا وَرَدَ عَلی ما یَحْرُمُ عَلَیْهِ خافَ اللهَ وَ تَرَکَهُ» [جلوه حق، حضرت آیت الله مکارم شیرازی ]ذکر حق از آن جهت که کمال وجودی است و هر کمال وجودی به نحو اعلی و اکمل برای خداوند ثابت است، حضرت باری تعالی کاملترین ذکر حق را خواهد داشت، خدای سبحان از لحاظ ذاکر و ذکر و مذکور و نیز از جهت خلوص و دوام و سایر جهات دخیل در کمالِ ذکْر، جامع همه مراتب خواهد بود، لذا در ادعیه مأثور از اهل بیت(ع) خداوند به عنوان بهترین ذاکر و بهترین مذکور شناخته شده که نمونه هایی از آن در دعای «جوشن کبیر» ارائه می شود. در دعای جوشن کبیر که حضرت امام سجاد(ع) از پدران گرامی خود ار حضرت رسول(ص) از جبرئیل امین(ع) نقل فرموده چنین آمده است:
یا خَیرَ الذاکرین 2- یا خَیرَ المذکورین 3- یا مَن ذِکره حُلوٌ 4- یا مَن له ذِکرٌ لایُنْسی 5- یا مَن ذِکره شَرف لِلذاکرین 6- یا أَعزّ مَذکور ذُکِر 7- یا خیر ذاکر و مذکور». از این تعابیر استنباط می شود که یکی از اسمای حسنای خدای سبحان «ذاکر» و دیگری «مذکور» است. خیر الذاکرین و خیرالمذکورین بودن خداوند با توحید آثار و افعال منافات ندارد چنانکه با توحید اوصاف و ذات تنافی ندارد؛ زیرا یاد غیر خدا اگر با سهو از خدا و نسیان اوست که ذکر نیست و اگر با یاد اوست، غیری در بین نیست مگر آیات، مظاهر، مجالی، مرائی، مرایا و مانند آن که یاد هر کدام از آنها ذکر آیتی از آیات خداست. اگر ذاکر خدا باشد که هرگز نسیان پذیر نیست «و ما کان رَبّک نَسیّاً» مریم/64 ، و اگر ذاکر آیات تکوینی او باشند چون سراسر نظام کیان، همیشه به یاد او هستند و هیچ موجودی نیست که لحظه ای از انقیاد، تسبیح، سجود و رجوع به او باز ماند پس صحیح است گفته شود «یا مَن له ذِکرٌ لایُنْسی» (از فقرات دعای جوشن کبیر). [ آیة الله جوادی آملی، حکمت عبادات ] ب ) نقش اعتقاد و باور
اعتقاد و عقیده از ریشه عقد و عقد به معناى بستن، پیوندزدن و گره خوردن است. پیوند و بستن چیزى به چیز دیگر گاه حقیقى و مادى است، مانند چسباندن جوانه یا شاخه درختى به شاخه درخت دیگر و گاه اعتبارى و معنوى است؛ مانند پیوند زناشویى که صیغه عقد، زن و شوهر را به هم پیوند مى دهد.(محمد محمدى رى شهرى، مبانى شناخت، ص 126)
عقیده، چیزى است که به ذهن، فکر و جان انسان بسته مى شود و پیوند مى خورد. وقتى ذهن مى پذیرد که انسان پس از مرگ زنده مى شود، حقوق دیگران را باید رعایت کرد، به والدین باید احترام گذاشت، زن و مرد به محبت و فرزند به تربیت نیاز دارند و…، معنایش این است که یک باور، نظریه و بینش را انسان پذیرفته و با ذهن شخص پیوند خورده است. این پیوند، عقد و آن بینش عقیده است و زمانى که فردى مى گوید: چنین اعتقادى دارم؛ یعنى قلب و دل را بر آن بسته و گره زده ام.
زیربناى همه جهت گیرى هاى انسان در زندگى عقاید و باورهاى اوست. بنابراین عقیده، بالاترین نقش را در زندگى فردى و اجتماعى انسان دارد. اگر باورهاى انسان در زندگى و به ویژه در خانواده صحیح و مطابق با خواسته هاى خالق هستى باشد، زندگى او هم در مسیر صحیح و کارآمدى قرار خواهد گرفت و اگر بینش هاى نادرست، جهت دهنده زندگى فرد باشد، زندگى را به بى راهه برده، آن را ناکارآمد مى سازد. از این روست که اسلام بیش از هر چیز به اصلاح شناخت و بینش هاى انسان اهمیت مى دهد و برترین افراد را از نظر ایمان کسانى مى داند که از نظر شناخت بر دیگران برترى دارند.(محمد محمدى رى شهرى، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخى، ح 11874 )
بنابراین یکی از مهمترین چیزهایی که در اثر گذاری ذکر نقش دراد ، اعتقاد و عقیده است ، از طرف دیگر یکی از عوامل اجابت دعا
حسن ظن به خداوند؛ یعنی، در امور مختلف به او امیدوار بودن و مأیوس نشدن از درگاه او؛ مثلاً اگر توبه می کند، امیدوار به مغفرت الهی باشد و اگر دعا می کند، امید به اجابت داشته باشد و… هم چنین در امور مختلف خویش، او را یار و یاور خود ببیند و همواره به آینده خویش از جانب خداوند، امیدوار باشد که «إِنَّ اَلْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ» (11:49)
برای این منظور نیز باید اعتقاد خود را به این که خداوند دانا و حکیم است و مصلحت ما را بهتر از خود ما می داند را تقویت کنیم.
 

الف ) حقیقت ذکر
منظور از ذکر نه فقط این است که انسان جمله«لا اِلهَ اِلَّا الله» و یا «یا هو یا من هو» را به اندازه ای بگوید که دهان او کف کند و به سرگیجه دچار شود، بلکه بنا به گواهی اخبار معصومین، از جمله خبری که مرحوم علامه مجلسی در کتاب بحار الانوار نقل کرده، حقیقت ذکر این است که «شخص در موقع انجام هر کاری به یاد خدا افتاده و به او توجه کند تا اگر آن کار از کارهای ناپسند و خلاف دستورات الهی است از خدا بترسد وآن را ترک کند». متن روایت چنین است: «قالَ رَسُولُ اللهُ صَلَی اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یا عَلی ثَلثَةٌ لا یُطیقُها هذِه الْاُمُّةَ اَلْمَواساةَ لِلْاَخِ فِی مالِهِ، وَ اِنْصافُ النّاسِ مِنْ نَفْسِهِ وَ ذِکْرُ اللهِ عَلی کُلِ حالٍ، وَ لَیْسَ هُوَ سُبْحانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ للهِ وَ لا اِلهَ اِلَّا اللهُ وَ اللهُ اَکْبَرْ، وَلکِنْ اِذا وَرَدَ عَلی ما یَحْرُمُ عَلَیْهِ خافَ اللهَ وَ تَرَکَهُ» [جلوه حق، حضرت آیت الله مکارم شیرازی ]ذکر حق از آن جهت که کمال وجودی است و هر کمال وجودی به نحو اعلی و اکمل برای خداوند ثابت است، حضرت باری تعالی کاملترین ذکر حق را خواهد داشت، خدای سبحان از لحاظ ذاکر و ذکر و مذکور و نیز از جهت خلوص و دوام و سایر جهات دخیل در کمالِ ذکْر، جامع همه مراتب خواهد بود، لذا در ادعیه مأثور از اهل بیت(ع) خداوند به عنوان بهترین ذاکر و بهترین مذکور شناخته شده که نمونه هایی از آن در دعای «جوشن کبیر» ارائه می شود. در دعای جوشن کبیر که حضرت امام سجاد(ع) از پدران گرامی خود ار حضرت رسول(ص) از جبرئیل امین(ع) نقل فرموده چنین آمده است:
یا خَیرَ الذاکرین 2- یا خَیرَ المذکورین 3- یا مَن ذِکره حُلوٌ 4- یا مَن له ذِکرٌ لایُنْسی 5- یا مَن ذِکره شَرف لِلذاکرین 6- یا أَعزّ مَذکور ذُکِر 7- یا خیر ذاکر و مذکور». از این تعابیر استنباط می شود که یکی از اسمای حسنای خدای سبحان «ذاکر» و دیگری «مذکور» است. خیر الذاکرین و خیرالمذکورین بودن خداوند با توحید آثار و افعال منافات ندارد چنانکه با توحید اوصاف و ذات تنافی ندارد؛ زیرا یاد غیر خدا اگر با سهو از خدا و نسیان اوست که ذکر نیست و اگر با یاد اوست، غیری در بین نیست مگر آیات، مظاهر، مجالی، مرائی، مرایا و مانند آن که یاد هر کدام از آنها ذکر آیتی از آیات خداست. اگر ذاکر خدا باشد که هرگز نسیان پذیر نیست «و ما کان رَبّک نَسیّاً» مریم/64 ، و اگر ذاکر آیات تکوینی او باشند چون سراسر نظام کیان، همیشه به یاد او هستند و هیچ موجودی نیست که لحظه ای از انقیاد، تسبیح، سجود و رجوع به او باز ماند پس صحیح است گفته شود «یا مَن له ذِکرٌ لایُنْسی» (از فقرات دعای جوشن کبیر). [ آیة الله جوادی آملی، حکمت عبادات ] ب ) نقش اعتقاد و باور
اعتقاد و عقیده از ریشه عقد و عقد به معناى بستن، پیوندزدن و گره خوردن است. پیوند و بستن چیزى به چیز دیگر گاه حقیقى و مادى است، مانند چسباندن جوانه یا شاخه درختى به شاخه درخت دیگر و گاه اعتبارى و معنوى است؛ مانند پیوند زناشویى که صیغه عقد، زن و شوهر را به هم پیوند مى دهد.(محمد محمدى رى شهرى، مبانى شناخت، ص 126)
عقیده، چیزى است که به ذهن، فکر و جان انسان بسته مى شود و پیوند مى خورد. وقتى ذهن مى پذیرد که انسان پس از مرگ زنده مى شود، حقوق دیگران را باید رعایت کرد، به والدین باید احترام گذاشت، زن و مرد به محبت و فرزند به تربیت نیاز دارند و…، معنایش این است که یک باور، نظریه و بینش را انسان پذیرفته و با ذهن شخص پیوند خورده است. این پیوند، عقد و آن بینش عقیده است و زمانى که فردى مى گوید: چنین اعتقادى دارم؛ یعنى قلب و دل را بر آن بسته و گره زده ام.
زیربناى همه جهت گیرى هاى انسان در زندگى عقاید و باورهاى اوست. بنابراین عقیده، بالاترین نقش را در زندگى فردى و اجتماعى انسان دارد. اگر باورهاى انسان در زندگى و به ویژه در خانواده صحیح و مطابق با خواسته هاى خالق هستى باشد، زندگى او هم در مسیر صحیح و کارآمدى قرار خواهد گرفت و اگر بینش هاى نادرست، جهت دهنده زندگى فرد باشد، زندگى را به بى راهه برده، آن را ناکارآمد مى سازد. از این روست که اسلام بیش از هر چیز به اصلاح شناخت و بینش هاى انسان اهمیت مى دهد و برترین افراد را از نظر ایمان کسانى مى داند که از نظر شناخت بر دیگران برترى دارند.(محمد محمدى رى شهرى، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخى، ح 11874 )
بنابراین یکی از مهمترین چیزهایی که در اثر گذاری ذکر نقش دراد ، اعتقاد و عقیده است ، از طرف دیگر یکی از عوامل اجابت دعا
حسن ظن به خداوند؛ یعنی، در امور مختلف به او امیدوار بودن و مأیوس نشدن از درگاه او؛ مثلاً اگر توبه می کند، امیدوار به مغفرت الهی باشد و اگر دعا می کند، امید به اجابت داشته باشد و… هم چنین در امور مختلف خویش، او را یار و یاور خود ببیند و همواره به آینده خویش از جانب خداوند، امیدوار باشد که «إِنَّ اَلْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ» (11:49)
برای این منظور نیز باید اعتقاد خود را به این که خداوند دانا و حکیم است و مصلحت ما را بهتر از خود ما می داند را تقویت کنیم.