شعوبیه به گروهی گفته می شود که طرفدار برتری عجم، بر عرب هستند، و علت پیدایش این فکر طرز برخورد بنی امیه و خلفای دیگر با ایرانیان و عجم بوده است، که کاملاً تبعیض آمیزبود، تمام مشاغل بزرگ و با شرافت به عرب اختصاص یافت و از بیت المال حق و سهم بسزایی بردند و شغلهای پست به عجم داده می شد، این نوع عملکرد بنی امیه، منجر به این فکر شد که عده ای در مقابل این افکار واکنش نشان دادند که بیشتر آنها ایرانی بودند. و در مقابل طرفداران بنی امیه به تألیف کتاب و سرودن اشعاری در برتری عجم بر عرب پرداختند، در دوره بنی عباس با توجه به تکیه بنی عباس در قیامها و دعوتهای خود بر قوم ایرانی، این اندیشه رشد چشمگیری در مقابل بنی امیه نمود، بنابراین شعوبیه را می توان یک نهضت ضد اموی و ضد تبعیض نژادی دانست، که در مقابل عمل خلفا و بنی امیه بوجود آمدند و از اینرو آنها را می توان مسلمانان مخالف بنی امیه دانست، اگر چه برخی خواسته اند، آنها را نهضت های اسلامی جلوه دهند امّا چنین نیست، آنها به خاطر ظلمی که در حق آنها از طرف بنی امیه و خلافت انجام گرفت، عکس العمل نشان داده و یک نهضت ملی اسلامی ضد اموی تشکیل دادند. بنی عباس نیز با توجه به این زمینه ها بود که توانست تمام ایرانیان را در برابر امویان بسیج نموده و حکومت آنها را منقرض نماید. بنابراین می توان گفت که شعوبیان گرایشات شیعی بیشتر داشتند تا سنّی چون به خاندان پیامبر علاقه زیاد داشتند، اگر چه برخی از رهبران شعوبیه احساسات عمیق ملی ضد عربی و احتمالاً ضداسلامی داشتند، امّا نمی توان تمام شعوبیان را ضداسلام معرفی کرد[1]، در بیان تفاوت اسلام با عرب باید گفت که هرگز اسلام مساوی با عربیت و عربیت مساوی با اسلام نیست. زیرا خیلی از رفتارها و هنجارهای اسلام با باورهای عرب جاهلی مخالف است و با آن به مبارزه برخواسته است، بنابراین نمی توان گفت به صرف اینکه شعوبیه ضدعرب بودند ضداسلام هم محسوب می شوند. آغاز این مخالفت و برتری عجم برعرب از زمان امویان در حکومت هشام بن عبدالملک (105 ـ 125) بوده است.[2] بهترین کتابی که درباره شعوبیه می توان بدان مراجعه کرد «شعوبیه» نوشته استاد جلال همایی (ره) است که سالها پیش تجدید چاپ شده است.شورش سنباد در آغاز برای انتقام خون ابومسلم خراسانی سردار کارآمد و لایق بنی عباس بود، ابومسلم ایرانی و اهل خراسان بود و نقش بسیار برجسته ای، در پیروزی بنی عباس در مقابل بنی امیه داشت. امّا بعد از استقرار خلافت بنی عباس او بدست عباسیان کشته شد و افرادی چون سنباد و غیر آن به خونخواهی ابومسلم قیام کردند که در بین این قیامها شیعیان نیز شرکت داشتند. سنباد با شعارهای ملی گرایی و برتری عجم بر عرب سپاه انبوهی را گردآورده بود و در باطن کاملاً مخالف با اسلام بود و در پشت پرده خونخواهی ابومسلم قصد نابودی اسلام و بنی عباس را داشت[3]، بنابراین نهضت سنباد ملی بوده و خود سنباد باطناً مقاصد ضداسلامی داشت. ولی در سپاه او از شیعیان و مذهبیان مخالف خلافت بنی عباس زیاد بودند که به اهداف ضدشیعی بنی عباس پی برده بودند، و برای انتقال خلافت از آل عباس به آل علی و آل محمد قیام می کردند.[4]پی نوشت ها:
[1] . همایی، شعوبیه، ص 101.
[2] . همایی، جلال، شعوبیه، اصفهان، چاپ انتشارات صائب، 1363، ص 65 و 101.
[3] . نظام الملک، سیرالملوک، ص 258 و تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 368 و تاریخنامه طبری، ج 2، ص 1093.
[4] . خضری، سید احمد، تاریخ خلافت عباسی، تهران، سمت، 1378، ص 25.
منبع: اندیشه قم