نام اصلی محمد بن حنفیه؛ «محمد بن على بن ابیطالب»، و نام مادر او «خوله دختر جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبید بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبةمن الدؤل بن حنیفة» است.[1] او را بخاطر نام قبیله مادرش به حنفی میخواندند.[2] روزی امام على(ع) به پیامبر(ص) گفت: اگر پس از شما خداوند به من پسرى ارزانى فرمود، آیا میتوانم نام و کنیه شما را بر او قرار بدهم؟ پیامبر(ص) فرمود: «بله».[3] لذا بعدها امام علی(ع) نام او را محمد و کنیه او را ابوالقاسم قرار داد.[4]
او در سال 16 قمری در مدینه به دنیا آمد و در سن 65 سالگی و در سال 81 در مدینه از دنیا رفت و در بقیع به خاک سپرده شد.[5]
اما اینکه آیا انتساب به مادر نوعی توهین به شمار نیامده و در تاریخ نیز سابقه دارد، باید گفت؛ در گزارشها و منابع گوناگونی سخن از افراد بزرگی آمده و آنها را به نام مادرشان منتسب نمودهاند، بدون آنکه توهینی به شمار آید.
در ذیل به برخی از این افراد اشاره میشود:
1. پیامبر اسلام(ص): در حرزی که برای پیامبر اکرم(ص) آمده است، آنحضرت به نام مادرشان آمنه معرفی شدهاند: «وُجِدَ فِی مَهْدِهِ تَحْتَ کَرِیمَتِهِ الشَّرِیفِ فِی حَرِیرَةٍ بَیْضَاءَ مَکْتُوبٌ أُعِیذُ مُحَمَّدَ بْنَ آمِنَةَ بِالْوَاحِدِ مِنْ شَرِّ کُلِّ حَاسِدٍ قَائِمٍ أَوْ قَاعِدٍ أَوْ نَافِثٍ عَلَى الْفَسَادِ جَاهِدٍ [مُجَاهِدٍ] وَ کُلِّ خَلْقٍ مَارِدٍ…».[6]
2. امام حسین(ع): هنگامی که امام حسین(ع)، عبدالله بن یقطر حمیری را به سمت کوفه و به سوی مسلم بن عقیل فرستاد، سپاه حصین بن تمیم او را دستگیر کرد و به سوی عبیدالله بن زیاد فرستادند. عبیدالله به او گفت: بالای قصر برو و حسین را لعنت کن. او هم بالای قصر رفت و خود را اینگونه معرفی کرد «أیّها الناس؛ إنی رسول الحسین بن فاطمة بنت رسول الله لتنصروه و توازروه على ابن مرجانة ابن سمیّة الدعی…».[7]
4. عمار بن یاسر: رسول خدا(ص) هنگام ساختن مسجد، عمار بن یاسر را به عمار بن سمیه خطاب و فرمودند: «وَیْحَکَ یَا ابْنَ سُمَیَّةَ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ».[8]
بر این اساس، انتساب به مادر، بیاحترامی به فرد نیست، اما در مورد اینکه محمد بن حنفیه چرا به مادرش منتسب شده، میتوان چند احتمال را نیز مطرح کرد:
الف. مادر حسنین(ع) حضرت زهرا(س) و مادر محمد، خوله حنفیه است و برای فرق گذاشتن بین فرزندان آنحضرت، محمد را به مادرشان نسبت دادند.[9]
ب. با وجود اجازه امام علی(ع) از پیامبر(ص) برای نامگذاری محمد به این نام، این نامگذاری مورد اعتراض افرادی مثل طلحه قرار گرفت که چرا نام و کنیه پسر خود را مانند نام و کنیه پیامبر(ص) قرار داده است، در حالیکه پیامبر(ص) فرمودند که نام و کنیه او را بر کسى از امتش قرار ندهند.[10] شاید همان معترضان بودند که نام او را به گونهای تغییر دادند که کمترین تشابه را با نام پیامبر(ص) داشته باشد.
ج. پیامبر(ص) فرمود: «مهدی از فرزندان من است و نام او نام من است و کنیه او کنیه من است …».[11]
شاید برای جلوگیری از سوء استفاده افرادی مثل فرقه کیسانیه[12] از این حدیث، نام او را به گونهای تغییر دادند که گمان نشود او از فرزندان پیامبر(ص) است.
او در سال 16 قمری در مدینه به دنیا آمد و در سن 65 سالگی و در سال 81 در مدینه از دنیا رفت و در بقیع به خاک سپرده شد.[5]
اما اینکه آیا انتساب به مادر نوعی توهین به شمار نیامده و در تاریخ نیز سابقه دارد، باید گفت؛ در گزارشها و منابع گوناگونی سخن از افراد بزرگی آمده و آنها را به نام مادرشان منتسب نمودهاند، بدون آنکه توهینی به شمار آید.
در ذیل به برخی از این افراد اشاره میشود:
1. پیامبر اسلام(ص): در حرزی که برای پیامبر اکرم(ص) آمده است، آنحضرت به نام مادرشان آمنه معرفی شدهاند: «وُجِدَ فِی مَهْدِهِ تَحْتَ کَرِیمَتِهِ الشَّرِیفِ فِی حَرِیرَةٍ بَیْضَاءَ مَکْتُوبٌ أُعِیذُ مُحَمَّدَ بْنَ آمِنَةَ بِالْوَاحِدِ مِنْ شَرِّ کُلِّ حَاسِدٍ قَائِمٍ أَوْ قَاعِدٍ أَوْ نَافِثٍ عَلَى الْفَسَادِ جَاهِدٍ [مُجَاهِدٍ] وَ کُلِّ خَلْقٍ مَارِدٍ…».[6]
2. امام حسین(ع): هنگامی که امام حسین(ع)، عبدالله بن یقطر حمیری را به سمت کوفه و به سوی مسلم بن عقیل فرستاد، سپاه حصین بن تمیم او را دستگیر کرد و به سوی عبیدالله بن زیاد فرستادند. عبیدالله به او گفت: بالای قصر برو و حسین را لعنت کن. او هم بالای قصر رفت و خود را اینگونه معرفی کرد «أیّها الناس؛ إنی رسول الحسین بن فاطمة بنت رسول الله لتنصروه و توازروه على ابن مرجانة ابن سمیّة الدعی…».[7]
4. عمار بن یاسر: رسول خدا(ص) هنگام ساختن مسجد، عمار بن یاسر را به عمار بن سمیه خطاب و فرمودند: «وَیْحَکَ یَا ابْنَ سُمَیَّةَ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ».[8]
بر این اساس، انتساب به مادر، بیاحترامی به فرد نیست، اما در مورد اینکه محمد بن حنفیه چرا به مادرش منتسب شده، میتوان چند احتمال را نیز مطرح کرد:
الف. مادر حسنین(ع) حضرت زهرا(س) و مادر محمد، خوله حنفیه است و برای فرق گذاشتن بین فرزندان آنحضرت، محمد را به مادرشان نسبت دادند.[9]
ب. با وجود اجازه امام علی(ع) از پیامبر(ص) برای نامگذاری محمد به این نام، این نامگذاری مورد اعتراض افرادی مثل طلحه قرار گرفت که چرا نام و کنیه پسر خود را مانند نام و کنیه پیامبر(ص) قرار داده است، در حالیکه پیامبر(ص) فرمودند که نام و کنیه او را بر کسى از امتش قرار ندهند.[10] شاید همان معترضان بودند که نام او را به گونهای تغییر دادند که کمترین تشابه را با نام پیامبر(ص) داشته باشد.
ج. پیامبر(ص) فرمود: «مهدی از فرزندان من است و نام او نام من است و کنیه او کنیه من است …».[11]
شاید برای جلوگیری از سوء استفاده افرادی مثل فرقه کیسانیه[12] از این حدیث، نام او را به گونهای تغییر دادند که گمان نشود او از فرزندان پیامبر(ص) است.