کتاب تاریخ طبری که نام اصلی آن تاریخ الرسل و الامم و الملوک می باشد،‌ از کتاب‌های کهن تاریخی محسوب می‌گردد. طبری این کتاب را در فاصله سال‌های 283 ـ 290 هجری املا کرده،‌ اما بعد از آن وقایع را ربیع الثانی 303 هجری افزود.
این کتاب به رغم اینکه از منابع کهن تاریخی به حساب می‌آید و مطالب مفید و ارزشمند در آن وجود دارد، ولی از کتاب‌های معتبر به حساب نمی‌آید، زیرا در بیشتر اسناد آن اشکال سندی و مدرکی وجود دارد به طور مثال در بسیاری از اسناد آن سیف بن عمر قرار دارد که خود طبری نیز به او اعتماد نداشته است.برخی سیف بن عمر را متهم به زنادقه نموده و گزارش‌های وی را فاقد ارزش دانسته‌اند.
جلد اول تاریخ طبری که تاریخ جهان آفرینش تا مبعث است، پر از اخبار اسرائیلی است. درست همان طور که در تفسیر طبری نیز اسرائیلیات فراوان وجود دارد. البته در این کتاب- همان طور که اشاره شد- مطالب مفید وجود دارد، ولی کل کتاب از نظر میزان اعتبار جایگاه خوب ندارد ، مخصوصاً نویسنده در مورد مطالبی مربوط به جریان غدیر و مسایل مربوط به فاطمه زهرا (س) یا آن دست مطالبی که به نفع اهل سنت نیست، دچار مشکل شده و این گونه مطالب را آن گونه که هستند تدوین نشده است، زیرا طبری بر اساس تعصباتی که داشت، این دست مطالب را درست بیان نکرده و حتی برخی از آنها را تحریف یا حذف نموده است.به هر حال روایات کتاب وی اگر این شرائط را داشته باشد مورد قبول واقع می شود: مخالف قرآن نباشد ، مخالف روایات صحیحه نباشد ، با اعتقادات مسلم اسلامی متضاد نباشد ، کتابهایی که ماخذ طبری و امثال او قرار گرفته معتبر باشند ، روایات متضادی در بین نباشد ، روایات در شرایط عادی صادر شده باشد ، با واقع مطابق باشد ، اگر به دین اسلام مربوط است باید از پیامبر اکرم و یا یکی از امامان معصوم علیهم السلام باشد و از نظر ادبیات عربی هم مشکل نداشته باشد.
جهت آگاهی بیشتر نظر شما را به مطالب زیر جلب می‌نایم:
محمد بن جریر طبری (223/ 310) ابوجعفر محمد بن جریر بن یزید طبری از مورخان نامی دوران اسلامی است. کار عمده او در فقه بوده اما دو اثر مشهور او ، یکی در دانش تفسیر و با نام جامع البیان و دیگری دانش تاریخ با نام تاریخ الرسل و الامم والملوک شهرت بسزایی برایش به ارمغان آورده است. تاریخ او از همان ابتدا مقبولیت عام یافت. چنین مقبولیتی مربوط به ویژگی های کتاب، از حیث تفصیل و استناد و متعادل بودن آن، از نظر جامعه اهل سنت است. این مقبولیت سبب شد تا کتاب های تاریخی بعدی، بر نقل های آن تکیه کرده و خلاصه ای از آن را بیاورند. ابن مسکویه و ابن اثیر وابن کثیر چنین کاری را کرده اند.طبری درآغاز کتاب ، با اشاره به این که نقل ها را مسند آورده، خواسته تا خود را به خاطر نقل مطالب نادرست تبرئه کند. چنین شیوه ای در عین حال که سبب شده حجم زیادی از نقل های تاریخی محفوظ بماند، به دلیل گزینش های نادرست طبری از نقل ها، به خصوص نقل از افراد دروغگویی چون سیف بن عمر، به حق مورد انکار برخی از محققان قرار گرفته است.
جواد علی نوشته است که طبری در استفاده از مآخذ اصول اهل حدیث را درنظر نگرفته و از چهره های ضعیف هم روایت کرده است. او روایات سیف بن عمر را در قضایای رده بر روایات واقدی و مدائنی ترجیح داده است. این در حالی است که او متهم به زندقه بوده و حتی خود طبری نظر مساعدی نسبت به وی نداشته است. حضور سیف در تاریخ طبری ازجنگ های رده آغاز شده و تا پایان جنگ جمل ادامه می یابد و بدین صورت ، طبری در حساس ترین مقطع تاریخی که بخشی از تاریخ مذهبی برای همه فرقه هاست، تاریخ خود را با نقل های کذب سیف بن عمر مشوه می کند.این اخبار از طریق وهب بن منبه است که بیش از هر کس در اواخر قرن نخست هجری این قبیل اخبار را میان مسلمانان منتشر کرد.طبری کتاب تاریخی خود را در فاصله سال های 283 تا290 املا کرد، اما بعد از آن وقایع را تا ربیع الثانی سال 303 هجری برآن افزود.
افزون بر آن کتابی با عنوان ذیل المذیل در شرح حال صحابه و تابعین بر اساس سال درگذشت آنها نوشت که تنها تخلیص آن توسط عریب بن سعد (م 370) انجام شده، باقی مانده و با عنوان المنتخب من ذیل المذیل در پایان تاریخش به چاپ رسیده است.چندین نفر از نویسندگان دوره بعد، ذیولی بر کتاب تاریخ طبری نوشتند. عریب بن سعد حوادث تا سال 320 را عنوان صلة تاریخ الطبری نوشت. ثابت بن سنان صابی (م 363) آن را تاسال 360 ادامه داد. هلال بن محسن صابی تا سال 448 را نوشت. عیون التواریخ ادامه آن تا سال 479 است. پس از آن محمد بن عبدالملک همدانی (م 521) تا سال 478 را نوشت. طبری به دلیل بینش خاص تاریخی که داشته، تفصیل بسیار راجع به حوادث آورده و در موارد متعددی ، این تفصیلات در هیچ مأخذ دیگری نیامده است. طبیعی است که شیوه طبری نمی توانسته دربرگیرنده آگاهی های اجتماعی باشد. او تنها به نقل متکی است و نقل ها صرفا تاریخی با به عبارتی صرفا سیاسی هستند. در این صورت ، یافتن آگاهی هایی در زمینه های تمدنی و فرهنگی آن چنان که در آثار مسعودی می توان یافت، در تاریخ طبری بی ثمر است. موارد اندکی را باید استثنا کرد.
طبری حوادث تا پیش از اسلام را به صورت موضوعی و ترتیب کلی تاریخی آورده است. اما پس از اسلام ، حوادث را به صورت سال شماری ارائه کرده است.جواد علی شرح مبسوطی درباره منابع طبری به دست داده است. به عقیده وی، مآخذ طبری در بخش تاریخ انبیا و ایران پیش از اسلام، اخبار و آثار تفسیری بوده که در مکتب شاگردان ابن عباس در شرح آیات قرآنی با استفاده از مآخذ مختلف تا آن زمان فراهم آمده بود است. در مورد ایران ، بیشتر از آثار ترجمه شده از فارسی مانند آثار ابن مقفع و نیز کتاب های کلبی که در این زمینه بسیار غنی بوده، استفاده کرده است. وی در این بخش ها، نام آثر و یا مؤلفان را به طور غالب یاد نکرده و با تعبیرهایی مانند قال بعض العجم مطالب را نقل کرده است.در بخش تاریخ عرب قبل از اسلام ، از آثار کلبی بهره برده، به ویژه درباره تاریخ عراق که به طور منحصر از او نقل کرده است.
در مورد تاریخ یمن از مطالب ابن اسحاق استفاده کرده که او هم از وهب بن منبه و محمد بن کعب قرظی برگرفته است. در واقع دو نقر اخیر به ضمیمه کعب الاحبار، منبع اخبار مربوط به تاریخ انبیا در مجلد نخست تاریخ طبری هستند. درباره تاریخ روم در قیاس با آنچه درباره ایران آورده ، مطلب مهمی نیامده است . در بخش اول سیره اصل بر سیره ابن اسحاق است. اما موارد فروانی هم از عروة بن زبیر، ابان عثمان بن عفان، شرحبیل، بن سعد وهیثم بن عدی آورده است. همان گونه که اشاره شد، تکیه طبری بر جریانات رده تا پایان جمل ، بر روایات سیف بن عمر است.پس ازآن در بیان حوادث عراق تا پایان عصر اموی، به طور عمده از ابومخنف نقل شده و روایات مدائنی، عوانة بن حکم، واقدی، عمر بن شبه و کلبی در ادامه آورده می شود.
بالاترین ارزش کتاب طبری، از آن روست که از بسیاری مکتوبات تاریخی رایج یا غیر رایج آن عصر را که در اختیار داشته استفاده کرده و امروزه جز آن چه طبری ازآن کتاب ها برای ما نگاه داشته، اثری بر جای نمانده است . شاید یکی از بهترین آثار کتاب مقتل الحسین (ع ) ابومخنف بوده که بخش مهم آن تنها از طریق تاریخ طبری حفظ شده است. همین امر درباره آثار وهب بن منبه در زمینه اخبار انبیای سلف، آثار عبید بن شریه، اسمعی ، شعبی و کلبی، درباره تاریخ عرب و فرس پیش از اسلام، نیز نسخه اصل سیره ابن اسحاق در بخش مغازی صادق است. (رسول جعفریان ، منابع تاریخ اسلامی، ص 156 به بعد.)
برای آگاهی بیشتر درباره نقد و بررسی متون تاریخی به کتاب های الصحیح من سیره النبی الاعظم تالیف جعفر مرتضی العاملی و سیره رسول خدا و منابع تاریخ اسلام، هر دو تالیف رسول جعفریان مراجعه نمایید.