دوست گرامی. اگر چه شهید مقام والایی دارد، اما مقام عالم ربانی بسی بالاتر از مقام شهید است. به مقاله زیر توجه نمایید.
بحث از عالم است و شهید؛ یکی مغز و افکار پسندیده الهی را در راه دفاع از دین مصرف می کند و آن یکی جانش را در راه دفاع از جان و ناموس مردم می دهد. یکی قلم به دست می گیرد و هدفش را در هدایت مردم به سوی دین الهی متمرکز می کند و دیگری سلاح به دست می گیرد و به جنگ با دشمنان دین می رود. یکی روز و شب نمی خوابد تا فکر کند و بنویسد و علمش را در اختیار مردم قرار دهد، یکی روز و شب نمی خوابد و از مرزهای کشور اسلامی محافظت می کند.
به درستی کدامیک نزد خدا عزیزتر است؟! و کدام یک بر دیگری برتری دارد. در این که مقام هر دو نزد خدا متعالی است، شکی نیست. چون خداوند در کتاب آسمانی خویش به هر دو گروه وعده پاداش داده و هر دو گروه نزد خدا در قیامت از بهترین جایگاه ها برخوردارند.
یکی روز و شب نمی خوابد تا فکر کند و بنویسد و علمش را در اختیار مردم قرار دهد، یکی روز و شب نمی خوابد و از مرزهای کشور اسلامی محافظت می کند.
در «خصال» صدوق از حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) از پدرانش از امیرالمؤمنین (علیهم السلام) روایت کرده است که: «حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: سه دسته هستند که در پیشگاه پروردگار عز و جل شفاعت می کنند و شفاعت آن ها پذیرفته می شود: دسته اول پیغمبران هستند و پس از آن علماء و پس از آن شهدا.» 1(شیخ صدوق، خصال، ج1، ص156)
لذا بنا بر آن چه در این حدیث و احادیث دیگر آمده، مقام عالم از شهید بالاتر است.
این پژوهش در دو قسمت ارائه می شود و رویکرد آن حدیثی بوده و از روش کتابخانه ای استفاده شده است. سؤال مورد بررسی در قسمت اول مقاله به این صورت است:
سؤال اصلی: چرا مقام عالم از شهید بالاتر است؟
در پاسخ به این سوال بهتر است به حدیث امام صادق (علیه السلام) اشاره شود که: «چون روز قیامت شود، خداوند عز و جل مردم را در یک زمین مسطح گرد هم مى آورد، و میزان ها برقرار مى شود، پس خون هاى شهیدان با مرکب دانشمندان سنجیده می گردد، ولى وزن مرکب دانشمندان بر خون هاى شهیدان راجح و افزون باشد.»2 (شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص399)
وقتی عالمی، نوشته و یا مطلبی را از خود به یادگار می گذارد، تا وقتی دنیا باقی باشد، این علم نیز باقی است.
شیخ صدوق رحمه الله در شرح این حدیث می نویسد: «مراد از سنجیدن مرکب علماء و خون شهداء با هم، و افزونى مرکب ها آن است که بفهماند آن چه بیشتر سبب پیشرفت دین و تبلیغ آئین بوده، قلم بوده که کنایه است از منطق و برهان و حجّت، نه خون و جان فشانى در راه آن، و دعوت مردم با کتاب و نوشته هاى برهانى و مواعظ حکیمانه اصل و اساس تبلیغ بوده است نه شمشیر و جهاد و قدرت.» (شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 6، ص345)
یکی از امتیازات عالم بر شهید این است که وقتی عالمی، نوشته و یا مطلبی را از خود به یادگار می گذارد، تا وقتی دنیا باقی باشد، این علم نیز باقی است. این را امیرالمؤمنین (علیه السلام) این گونه به کمیل آموختند که: «اى کمیل! ثروت اندوزان و مال پرستان در حالی که زنده اند در حکم مردگانند، اما علماء تا زمانی که دنیا باقی است، زنده اند. کالبدهای آنان از بین رفته، اما آثارشان در قلب ها باقی مانده است.» 3(نهج البلاغه، حکمت 147)
به عالم گفته مى شود: «مردم را به خاطر آنکه نیکو ادبشان نمودى، شفاعت کن.»
1- مقامات علماء
با نگاهی به روایاتی که از ائمه معصومین (علیهم السلام) به دست ما رسیده، به فهم و درک درجه عالم واقف می شویم. این اسوه های الهی و اندیشمندان منور به علم الهی، برای علماء مقام هایی را در نظر گرفته اند از جمله:
1-1- مقام شفاعت
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «هر گاه روز قیامت گردد، خداى عز و جل عالم و عابد را برانگیزاند. پس آنگاه که در پیشگاه خداوند ایستادند به عابد گفته مى شود: «به سوى بهشت حرکت کن» و به عالم گفته مى شود: «بایست و مردم را به خاطر آنکه نیکو ادبشان نمودى، شفاعت کن.»4 (شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۲، ص ۳۹۴)
1-2-مقام جانشینی ائمه (علیهم السلام)
رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «علماء چراغ های زمین اند و جانشینان پیامبران و وارثان من و پیامبران هستند.»5 (پاینده، ترجمه نهج الفصاحة ص 580)
علماء چراغ های زمین اند و جانشینان پیامبران.
1-3- مقام برتری بر عابد
حضرت امام باقر (علیه السلام) فرمودند: «دانشمندی که از علمش بهره ببرند، برتر از هفتاد هزار عابد است.»6 (کلینی، الکافی، ج 1، ص 33)
1-4- مقام پویایی و جاودانگی
حضرت علی (علیه السلام) فرمودند: «تا گردش شب و روز هست، علماء هستند.»7 (تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ص 79)
همچنین می فرمایند: «عالم زنده است، گرچه مرده باشد؛ نادان مرده است، گرچه زنده باشد.»8 (اللیثی، عیون الحکم و المواعظ، ص 45)
عالم زنده است، گرچه مرده باشد؛ نادان مرده است، گرچه زنده باشد.
1-5- مقام هادی دین
امام هادی (علیه السلام) می فرمایند: «اگر بعد از غیبت قائم ما، نبود وجود علمایی که به سوی او (مردم را فرا) می خوانند و به وجود او رهنمون می شوند و با حجت های الهی از دین او دفاع می کنند و بندگان ناتوان خدا را از دام ابلیس و پیروان او می رهانند، بی گمان همه ی مردم از دین خدا بر می گشتند.»9 (مجلسی، بحارالانوار، ج۲، ص۶)
اگر مردم زیبایى هاى سخنان ما را مى دانستند، از ما پیروى مى کردند.
1-6- مقام حکمت
رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «لقمان به پسرش گفت: فرزندم! همواره در مجلس دانشمندان باش و سخنان حکیمان را بشنو، که خداوند، دل مرده را به نور حکمت زنده مى کند؛ همان گونه که زمین مرده را با باران سیل آسا، زنده مى گرداند.»10 (طبرانی، معجم الکبیر، ج ۸، ص ۱۹۹، ح ۷۸۱۰)
1-7- مقام رحمت اللهی
امام رضا (علیه السلام) در حق عالم دعا کردند و فرمودند: «رحمت خدا بر بنده اى را که امر ما را زنده کند. دانش هاى ما را فرا گیرد و به مردم بیاموزد. اگر مردم زیبایى هاى سخنان ما را مى دانستند، از ما پیروى مى کردند.»11 (شیخ صدوق، معانى الأخبار، ص ۱۸۰)
حال این که کدام عالم است که چنین مقاماتی برایش نوشته شده و آیا هر عالمی، به این درجات عالیه می رسد، در مقاله بعدی به آن پرداخته خواهد شد.
نتیجه
ائمه معصومین (علیهم السلام) مقامات فراوانی را برای عالمان واقعی دین ذکر کرده اند که می توان به مقام شفاعت، مقام جانشینی ائمه (علیهم السلام)، برتری بر عابد، مقام پویایی و جاودانگی، مقام هادی دین بودن، مقام حکمت و مقام رحمت اللهی اشاره نمود.
منابع
1. بحارالانوار، مجلسی، محمدباقر، چاپ دوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
2. خصال، ابن بابویه، محمد بن على (شیخ صدوق) ، قم، جامعه ی مدرسین قم، 1362.
3. علل الشرایع، بابویه قمی، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، قم، انتشارات داوری، 1385.
4. عیون الحکم و المواعظ، لیثى واسطى، على بن محمد، قم، دار الحدیث ، 1376.
5. غرر الحکم و درر الکلم، تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، چاپ دوم ، قم ، دار الکتاب الإسلامی ، 1410ق .
6. الکافی، کلینی رازی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
7. معانى الأخبار، ابن بابویه، محمد بن على (شیخ صدوق) ، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، 1403 ق .
8. معجم الکبیر، طبرانی، سلیمان بن احمد، قاهره، مکتبه ابن تیمیه، 1398ق.
9. نهج البلاغه، سید رضی، ترجمه محمد دشتی، قم، مشهور، 1379.
10. من لایحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق)، سوم، قم، مؤسسه انتشاراتی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1405ق.
————————————————————
پی نوشت ها:
1- قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): ثَلاثَةٌ یَشْفَعُونَ إِلَى اللهِ عَزَّ وَ جَلَ فَیُشَفَّعُونَ الْأَنْبِیَاءُ ثُمَّ الْعُلَمَاءُ ثُمَّ الشُّهَدَاءُ.
2- إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ جَمَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النَّاسَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ وَ وُضِعَتِ الْمَوَازِینُ فَتُوزَنُ دِمَاءُ الشُّهَدَاءِ مَعَ مِدَادِ الْعُلَمَاءِ فَیَرْجَحُ مِدَادُ الْعُلَمَاءِ عَلَى دِمَاءِ الشُّهَدَاءِ.
3- یَا کُمَیْلُ مَاتَ خُزَّانُ الْمَالِ وَ هُمْ أَحْیَاءٌ وَ الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِیَ الدَّهْرُ أَعْیَانُهُمْ مَفْقُودَةٌ ٌ وَ أَمْثَالُهُمْ فِی الْقُلُوبِ مَوْجُودَةٌ.
4- اِذا کانَ یَومُ القیامَةِ بَعَثَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ العالِمَ وَ الْعابِدَ، فَاِذا وَقَفا بَیْنَ یَدَىِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ قیلَ لِلْعابِدِ: اِنْطَلِقْ اِلَى الْجَنَّةِ وَ قیلَ لِلْعالِمِ: قِف تَشَفَّعْ لِلنّاسِ بِحُسْنِ تَأدیبِکَ لَهُمْ.
5- العُلماءُ مَصابیحُ الاَرضِ، وَ خُلَفاءُ الاَنبیاءِ.
6- عَالِمٌ یُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ أَفْضَلُ مِنْ عِبَادَةِ سَبْعِینَ أَلْفَ عَابِد.
7- الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِیَ اللَّیْلُ وَ النَّهَار.
8- الْعَالِمُ حَیٌ وَ إِنْ کَانَ مَیِّتاً. الْجَاهِلُ مَیِّتٌ وَ إِنْ کَانَ حَیّا.
9- لَوْ لا مَنْ یَبْقَى بَعْدَ غَیْبَةِ قَائِمِنَا مِنَ الْعُلَمَاءِ الدَّاعِینَ إِلَیْهِ وَ الدَّالِّینَ عَلَیْهِ وَ الذَّابِّینَ عَنْ دِینِهِ بِحُجَجِ اللهِ وَ الْمُنْقِذِینَ لِضُعَفَاءِ عِبَادِ اللهِ مِنْ شِبَاکِ إِبْلِیسَ وَ مَرَدَتِهِ وَ مِنْ فِخَاخِ النَّوَاصِبِ لَمَا بَقِیَ أَحَدٌ إِلَّا ارْتَدَّ عَنْ دِینِ الله .
10- اِنَّ لُقْمانَ قالَ لاِبْنِهِ: یا بُنَىَّ عَلَیْکَ بِمَجالِسِ الْعُلَماءِ وَ اسْتَمِعْ کَلامَ الْحُکَماءِ فَاِنَّ اللّهَ یُحْیِى الْقَلْبَ الْمَیِّتَ بِنورِ الْحِکْمَةِ کَما یُحْیِى الاْرْضَ الْمَیتَةَ بِوابِلِ الْمَطَرِ.
11- رَحِمَ اللهُ عَبْدا اَحیا اَمْرَنا … یَتَعَلَّمُ عُلومَنا وَ یُعَلِّمُهَا النّاسَ، فَاِنَّ النّاسَ لَوْ عَلِموا مَحاسِنَ کَلامِنا لاَتَّبَعونا.