ترندنیوز مطالب مذهبی+آموزشی+سرگرمی+خبری
منظور از «روح» در این‌جا همان چیزی است که حکیمان از آن تعبیر به «نفس» می‌آورند؛[1] بر این اساس در پاسخ این سؤال مطالبی را باید بیان کنیم:
منشأ پیدایش نظریه نفس
حکیمان بر این باورند که نفس انواع مختلفی دارند: الف) نفس نباتی؛ ب) نفس حیوانی؛ د) نفس انسانی.[2]
توضیح این‌که بر اساس روش متداول در حکمت که مسائل از طبیعیات آغاز و به الهیات ختم می‌گردد؛ حکیمان اولین چیزی که در طبیعیات با آن مواجه شدند، عناصر بسیط و اولیه بود، پس از آن با مرکبات معدنی روبرو شدند؛ این امور از آن‌جا که جامد و دارای حرکت یک‌نواخت(یک‌سویه) بود، با فرضیه صورت جسمی یا نوعی، قابل تحلیل و تبیین بود؛ اما امور دیگری را مشاهده کردند که دارای حرکات مختلف(چند سویه) و دارای حس و حرکت ارادی بودند؛ بلکه بالاتر دارای تغذیه، رشد و تولید مثل هستند. این حکیمان مشاهده خود را چنین تفسیر کردند «که این آثار مربوط به جنبۀ جسم بودن آنها نیست و گرنه باید همۀ اجسام دارای این آثار باشند؛ بنابراین در درون ذات این اجسام چیزی وجود دارد که مبدأ و سرچشمۀ این آثار است». حکیمان در معرفی این مبدأ و بیان ویژگی آن چنین گفتهاند: «هر چیزی که بدون اراده، مبدأ کارهای ناهمگون است، نفس نامیده می‌شود».[3]
در توضیح و تشریح آن می‌گویند: اگر چیزی بدون اراده، آثار یک‌نواخت داشت او صورت معدنی است و نفس نیست و نفس مبدأی است که یا از روی اراده دارای آثار ناهمگون است که در این صورت نفس حیوانی(حیوان به معنای عام که شامل انسان نیز می‌شود) است و یا بدون اراده دارای آثار ناهمگون است که در این صورت نفس نباتی است.[4]
چنین به نظر می‌آید در نظر حکیمان داشتن «اراده» یا برخورداری از «آثار ناهمگون» نشانه و مشخصه نفس است.
مقصود از آثار ناهمگون، آثار و رفتاری است که یک‌سویه و یک‌نواخت نباشد؛ این مطلب در مورد حیوانات روشن است، اما در مورد گیاهان به این جهت است که ریشه گیاهان در درون خاک به سمت پایین حرکت می‌کند؛ اما ساقه و تنه به سمت بالا در حرکت است؛ علاوه این‌که گیاهان دارای حرکات مختلف؛ مانند: جذب، دفع، تغذیه، رشد و تولید مثل هستند.
تعریف نفس نباتی
حکیمان در تعریف نفس نباتی گفتهاند: «نفس نباتی کمال اول جسم طبیعی آلی[5] است که دارای تغذیه، رشد و تولید مثل است».[6] حکیم ابن سینا در توضیح می‌گوید: «حرکات حفظ بدن و تولید مثل، در واقع تصرفاتی است که در مادۀ غذا صورت می‌گیرد تا شبیه و جانشین اجزای از دست رفته گردد؛ و نیز موجب زیادی در رشد با رعایت تناسب در همه جهات شود، یا برای تبدیل شدن به مبدأ شخص دیگر، ذخیره گردد».[7]
دلایل وجود نفس نباتی
ابن سینا از راه آثار سه‌گانه (تغذیه، رشد و تولید مثل) بر وجود نفس نباتی استدلال می‌کند.[8]
آنچه در توضیح این دلیل می‌توان گفت این است: که ما در نباتات علاوه بر جرم(طول و عرض و عمق)، امور دیگری؛ مثل تغذیه و رشد و نمو و نوعی تولید مثل، که از علائم حیاتی هستند مشاهده می‌کنیم؛ از آن‌جا که به تعبیر برخی از حکیمان: «در فلسفۀ الهی از مبدأ و علت حیات بحث می‌شود نه از آثار آن که مخصوص علم بیولوژی (علم الحیوة، زیست‌شناسی) است».[9] مبدأ این آثار نمی‌تواند صرف جسم نبات (طول و عرض و عمق) باشد؛ زیرا جسمیت در تمام اجسام وجود دارد ولی این آثار وجود ندارد.
دلیل دیگری که برای اثبات نفس نباتی، بلکه برای هر نوع نفس(اعم از نباتی، حیوانی و انسانی) می‌توان اقامه کرد این است که: فعل حیاتی، مثل تغذیه، نتیجه و عملکرد هماهنگ مجموعه‌ای از اجزا و اعضا است؛ این مجموعه، برای رسیدن به هدف کلی‌تر هماهنگ عمل می‌کنند؛ پس نیروی مافوقی وجود دارد، که این مجموعه را در تسخیر خود دارد و فعالیت آنها را برای رسیدن به آن هدف خاص(رسیدن به کمال خاص این نوع) کنترل و تنظیم می‌کند؛ آن نیروی مافوق به جهت مباشرت و ارتباط مستقیم داشتن با این مجموعه نمی‌تواند موجود مجرد تام و از عالم عقول باشد؛ چنین موجود مافوق مادی که ارتباط مستقیم با امور مادی دارد از نظر حکیمان «نفس» نامیده می‌شود. به بیان مولوی:
منشأ پیدایش نظریه نفس
حکیمان بر این باورند که نفس انواع مختلفی دارند: الف) نفس نباتی؛ ب) نفس حیوانی؛ د) نفس انسانی.[2]
توضیح این‌که بر اساس روش متداول در حکمت که مسائل از طبیعیات آغاز و به الهیات ختم می‌گردد؛ حکیمان اولین چیزی که در طبیعیات با آن مواجه شدند، عناصر بسیط و اولیه بود، پس از آن با مرکبات معدنی روبرو شدند؛ این امور از آن‌جا که جامد و دارای حرکت یک‌نواخت(یک‌سویه) بود، با فرضیه صورت جسمی یا نوعی، قابل تحلیل و تبیین بود؛ اما امور دیگری را مشاهده کردند که دارای حرکات مختلف(چند سویه) و دارای حس و حرکت ارادی بودند؛ بلکه بالاتر دارای تغذیه، رشد و تولید مثل هستند. این حکیمان مشاهده خود را چنین تفسیر کردند «که این آثار مربوط به جنبۀ جسم بودن آنها نیست و گرنه باید همۀ اجسام دارای این آثار باشند؛ بنابراین در درون ذات این اجسام چیزی وجود دارد که مبدأ و سرچشمۀ این آثار است». حکیمان در معرفی این مبدأ و بیان ویژگی آن چنین گفتهاند: «هر چیزی که بدون اراده، مبدأ کارهای ناهمگون است، نفس نامیده می‌شود».[3]
در توضیح و تشریح آن می‌گویند: اگر چیزی بدون اراده، آثار یک‌نواخت داشت او صورت معدنی است و نفس نیست و نفس مبدأی است که یا از روی اراده دارای آثار ناهمگون است که در این صورت نفس حیوانی(حیوان به معنای عام که شامل انسان نیز می‌شود) است و یا بدون اراده دارای آثار ناهمگون است که در این صورت نفس نباتی است.[4]
چنین به نظر می‌آید در نظر حکیمان داشتن «اراده» یا برخورداری از «آثار ناهمگون» نشانه و مشخصه نفس است.
مقصود از آثار ناهمگون، آثار و رفتاری است که یک‌سویه و یک‌نواخت نباشد؛ این مطلب در مورد حیوانات روشن است، اما در مورد گیاهان به این جهت است که ریشه گیاهان در درون خاک به سمت پایین حرکت می‌کند؛ اما ساقه و تنه به سمت بالا در حرکت است؛ علاوه این‌که گیاهان دارای حرکات مختلف؛ مانند: جذب، دفع، تغذیه، رشد و تولید مثل هستند.
تعریف نفس نباتی
حکیمان در تعریف نفس نباتی گفتهاند: «نفس نباتی کمال اول جسم طبیعی آلی[5] است که دارای تغذیه، رشد و تولید مثل است».[6] حکیم ابن سینا در توضیح می‌گوید: «حرکات حفظ بدن و تولید مثل، در واقع تصرفاتی است که در مادۀ غذا صورت می‌گیرد تا شبیه و جانشین اجزای از دست رفته گردد؛ و نیز موجب زیادی در رشد با رعایت تناسب در همه جهات شود، یا برای تبدیل شدن به مبدأ شخص دیگر، ذخیره گردد».[7]
دلایل وجود نفس نباتی
ابن سینا از راه آثار سه‌گانه (تغذیه، رشد و تولید مثل) بر وجود نفس نباتی استدلال می‌کند.[8]
آنچه در توضیح این دلیل می‌توان گفت این است: که ما در نباتات علاوه بر جرم(طول و عرض و عمق)، امور دیگری؛ مثل تغذیه و رشد و نمو و نوعی تولید مثل، که از علائم حیاتی هستند مشاهده می‌کنیم؛ از آن‌جا که به تعبیر برخی از حکیمان: «در فلسفۀ الهی از مبدأ و علت حیات بحث می‌شود نه از آثار آن که مخصوص علم بیولوژی (علم الحیوة، زیست‌شناسی) است».[9] مبدأ این آثار نمی‌تواند صرف جسم نبات (طول و عرض و عمق) باشد؛ زیرا جسمیت در تمام اجسام وجود دارد ولی این آثار وجود ندارد.
دلیل دیگری که برای اثبات نفس نباتی، بلکه برای هر نوع نفس(اعم از نباتی، حیوانی و انسانی) می‌توان اقامه کرد این است که: فعل حیاتی، مثل تغذیه، نتیجه و عملکرد هماهنگ مجموعه‌ای از اجزا و اعضا است؛ این مجموعه، برای رسیدن به هدف کلی‌تر هماهنگ عمل می‌کنند؛ پس نیروی مافوقی وجود دارد، که این مجموعه را در تسخیر خود دارد و فعالیت آنها را برای رسیدن به آن هدف خاص(رسیدن به کمال خاص این نوع) کنترل و تنظیم می‌کند؛ آن نیروی مافوق به جهت مباشرت و ارتباط مستقیم داشتن با این مجموعه نمی‌تواند موجود مجرد تام و از عالم عقول باشد؛ چنین موجود مافوق مادی که ارتباط مستقیم با امور مادی دارد از نظر حکیمان «نفس» نامیده می‌شود. به بیان مولوی:
