با عرض سلام.
برخی فلاسفه ماهیّت را اصیل دانسته اند امّا اکثر حکمای کنونی که تابع مکتب ملاصدرا هستند ، وجود را اصیل می دانند.
ــ وجود (هستی ) و ماهیّت (چیستی)
انسان وقتی به درک اشیاء اطراف خود نائل می گردد ، دو مفهوم هستی و چیستی را از آنها ادراک می کند. برای مثال انسان از درک درخت ، ستاره ، آب ، عقل ، اراده و امثال اینها اوّلاً می فهمد که این امور وجود دارند. ثانیاً متوجّه می شود که این امور ، عین هم نیستند و باهم تفاوتهای ذاتی دارند. یعنی می فهمد که آب و ستاره و درخت و عقل و اراده و … غیر از همدیگرند ، ولی همگی در وجود داشتن اشتراک دارند. همچنین انسان با اندکی تعمّق درمی یابد که نسبتِ وجود به همه ی این امور به یک نحو است ؛ لذا گفته می شود: درخت وجود دارد ، آب وجود دارد ، عقل وجود دارد ، اراده وجود دارد. همینطور با تعقّلی عمیقتر ادراک می کند که مفهوم وجود در تمام این قضایا(جملات خبری) یکی است ، لذا صحیح است که برای همه ی موارد یک وجود نسبت داده شده و گفته شود: درخت و آب و ستاره و عقل و اراده وجود دارند. از همین جا دو مفهوم وجود و ماهیّت برای انسان حاصل می شوند ؛ یعنی انسان متوجّه می شود که درخت بودن ، آب بودن ، عقل بودن و اراده بودن غیر از وجود داشتن است و الّا صحیح نبود که یک وجود را در آنِ واحد به چند امر نسبت داد. چرا که این امور ، تفاوت ذاتی با یکدیگر دارند. پس اگر وجودِ درخت عین خودِ درخت ، و وجودِ عقل عین خودِ عقل بود ، نمی شد گفت : درخت و عقل وجود دارند ؛ چون در آن صورت لازم می آمد که درخت و عقل یک چیز باشند. بنا بر این ، فلاسفه بین وجود و اموری مثل درخت بودن ، آب بودن ، عقل بودن و اراده بودن که باعث تفاوت موجودات از همدیگر می شوند ، تفاوت قائل شده ، این امور را ماهیّت(چیستی) موجودات نامیده اند.
آنگاه این سوال مطرح شد که کدامیک از این دو اصیل می باشند ؛ یعنی آثاری که از اشیاء صادر می شود ، برای وجود است یا برای ماهیّت؟
برخی گفتند: منشاء اثر ، ماهیّت است و وجود امری است اعتباری و ذهن ساخته. امّا گروهی دیگر بر این باورند که ، منشاء آثار ، وجود است و ماهیّت ، حدّ و مرز وجود می باشد که موجب می شود موجودی از موجود دیگر بازشناخته شود. لذا ماهیّت نیز در عالم خارج موجود است ، لکن ماهیّت حدّ و مرز وجود است ؛ و حدّ و مرز شیء اگر چه جدا از خود او نیست ، ولی در تحلیل ذهنی ، می یابیم که باید چیزی باشد تا حدّی داشته باشد. پس اصل با وجود است و ماهیّت فرع بر آن می باشد. پس وجود موجود است ذاتاً و ماهیّت موجود است با وجود. کما اینکه آثار اشیاء حقیقتاً برای وجود آنهاست و به واسطه ی وجود ، به ماهیّت آنها نیز نسبت داده می شوند. لذا آنچه می سوزاند وجود آتش است نه آتش که ماهیّت است. اگر سوزاندن حقیقتاً اثر آتش بود ، در آن صورت آتش موجود در ذهن هم باید می سوزاند. چون آتش خارجی و آتش ذهنی ، هر دو آتشند ، لکن یکی حدّ است برای وجود خارجی و دیگری حدّ است برای وجود ذهنی. پس آنچه می سوزاند ، آتش نیست بلکه وجود خارجی آتش است.
ــ دلیل بر اصیل بودن وجود و اعتباری بودن ماهیّت
ماهیّت نمی تواند اصیل باشد. چون ماهیّت نسبتش به وجود و عدم، یکسان است. لذا نه اقتصای موجودیّت دارد، نه اقتضای معدومیّت دارد. پس بدون وجود، ماهیّت هم نمی تواند موجود باشد. پس وجود، اصل است و ماهیّت، با وجود، موجود است؛ یا به عبارتی، قائم به وجود است.
برخی گفته اند: چرا هر دو اصیل نباشند؟
گوییم: اگر در یک چیز، دو حیثیّت اصیل باشد، لازم می آید که یک چیز، در همان حال که یک چیز است، دو چیز باشد؛ که محال است. چرا که اجتماع واحد و کثیر، در حکم اجتماع نقیضین است.
توضیح:
وقتی دو حیث یک چیز، هیچکدام تابع دیگری نیستند، پس هر کدام، مستقلّ از دیگری برای خود چیزی هستند. پس لازم می آید که یک چیز، در آنِ واحد، دو چیز باشد؛ که بطلانش روشن است.
دلیلی که علّامه طباطبایی برای اصالت وجود در بدایة الحکمة ذکر کرده اند چنین است:
«ماهیت به خودى خود چیزى جز خودش نبوده و از همه چیز و از جمله از وجود و عدم خالى است، اگر بدون نیاز به وجود خارجى و به خودى خود از حد تساوى نسبت به وجود خارجى و عدم، خارج شود و مرز استواء را بنفسه بشکند، انقلاب ماهیت لازم مى آید؛ یعنى باید حتماً وجود در خود ماهیت باشد تا بدون احتیاج به وجود خارجى از مرز تساوى خارج شود. با این که دیدیم که هیچ یک از وجود و عدم در ذات ماهیت نیست. و این همان انقلاب ذاتى است و انقلاب ذاتى محال است، زیرا دگرگونى خود به خود در ذات، امکان ندارد. و بنابراین، وجود است که ماهیت را از حد استواء خارج مى کند و همان است که اصالت دارد.»