پرسشگرگرامی؛ دررابطه با تفاوت امتحان الهی و عذاب الهی توجه فرمایید که:
1-امتحان عمل است و عذاب نتیجه عمل است،
2-در آیه «8»سوره زلزال که فرموده است : وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ: ” و هر کس به اندازه سنگینى ذره اى کار بد کرده آن را مى بیند”! شرط (قسمت اول) آیه یعنی «وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا» مربوط به امتحان الهی و جزای شرط (قسمت دوم )آیه یعنی « یَرَهُ» مربوط به عذاب الهی است.
3-همه بندگان خدا امتحان می شوند ولی همه ایشان عذاب نمی بینند و کسانی دچار عذاب می شوند که در امتحان عمل شر داشته باشند .
4-امتحان الهی گاهی به صورت بلا و سختی می آید تا انسانها شناخته شوند و عذاب انسانهای شناخته شده و مردود شده را می گیرد
5-امتحان ممکن است آسان و یا سخت باشد ولی عذاب سخت است.
دوست عزیز؛ از دیدگاه قرآن انسان دائما در حال آزمون و امتحان است و نعمت و نقمت و رفاه و رنج دنیا هر دو آزمون الهی است؛ نه هر انسان مرفّهی مورد اکرام خداست و نه هر انسان مبتلایی مورد تحقیر او. قرآن کریم چنین می فرماید: انسان عادی می پندارد اگر ما او را از نعمت برخوردار کردیم وی را گرامی داشته و اگر در تنگی قرار دادیم به او توهین روا داشته ایم. هرگز این چنین نیست؛ نه رفاه نشانة کرامت شخص مرفّه است و نه رنج زمینه تحقیر انسان رنجور: «فأمّا الإنسان إذا ماابْتلیه ربّه فأکرمه ونعّمه فیقول ربّی أکرمَنِ ٭ وأمّا إذا ماابْتلیه فقدر علیه رِزقه فیقول ربّی أهانَنِ کلاّ» فجر/15ـ16؛ [اما انسان چون خداوند به کرم خود او را نعمتی برای آزمایش و امتحان بخشد در آن حال مغرور نعمت شود و گوید: خدا مرا عزیز و گرامی داشت و چون او را برای آزمودن تنگ روزی و فقیر کرد گوید: خدا مرا خوار گردانید. چنین نیست]، بلکه هر دو برای آزمون است، گرچه در دنیا اگر از حقّ و حقیقت روی بازگرداند و سرپیچی کند خداوند او را به زندگی تنگ و دشوار و در آخرت به کوری و کور باطنی مبتلا می کند: «ومن أعْرضَ عن ذکری فإنّ له معیشةً ضنکاً ونحشره یوم القیمة أعمی» طه/124؛ [همانا هر کس از یاد من اعراض کند زندگانیش تنگ شود و روز قیامت او را نابینا محشور کنیم.] «ضَنْک» همواره به معنای فقر و تهیدستی نیست، بلکه گاهی فشاری است که از ناحیة دنیای پر زرق و برق و از ناحیة سود و سرمایه کلان بر انسان وارد می گردد؛ بسان مرغی که در قفسی طلایی زندانی شده باشد. آیة الله جوادی آملی،تفسیر موضوعی قرآن ج 4 (معاد در قرآن) راه موفقیت در امتحان الهی:انجام تکالیف الهی و دوری از محرمات، مراقبت بر اعمال و صبر و تحمل در این راه، بهترین راه برای تضمین آینده و موفقیت در امتحان الهی است .اگر در اثر غفلت هم مرتکب خطائی شد فورا در صدد توبه بر آید.ضمن اینکه در کورانهای زندگی انسان تشخیص می دهد که در چه مرحله ای از ایمان قرار دارد.
اگر به تکالیف الهی خود پای بند است وخواسته خدا را بر خواسته های نفسانی مقدم می دارد،این آدم موفقی است وچنین انسانی را خداوند هم امداد می کند تا به راههای کمال دست پیدا کند.
خداوند متعال از راههای گوناگونی ما مورد امتحان قرار میدهد ایات متعددی در زمینه آزمایش انسانها ومتنبه کردن آنها در قرآن کریم آمده از جمله آیه «ولنبلونکم بشی من الخوف والجوع ونقص من الاموال والانفس والثمرات وبشر الصابرین»به طور مسلم ماهمه شما رابا اموری همچون ترس وگرسنگی وزیان مالی وجانی وکمبود میوه هاآزمایش می کنیم واز آنجا که پیروزی در این امتحانات جز در سایه مقاومت وپایداری ممکن نیست در پایان آیه می فرماید«بشارت ده صابران وپایداران را»( سوره بقره آیه 155)
بدیهی است اگر ایمان فردی محکم باشد حالات مختلف سبب بی اعتمادی او بخدا نمی شود بلکه در حال ناخوشی هم شاکر نعمتهای الهی است ودر برابر مصیبت ها صابرمی ماند ومی داند که هر مشکلی خیری در او هست وهر چه از دوست رسد نیکوست خوشی یا ناخوشی واگر ایمان او ضعیف باشد با مشاهده اندک نا ملایمی دست از دین برمی دارد.
علاوه بر آزمایشها معیارهائی هم برای ایمان ودرجات آن بیان شده که هر کس می تواند وضعیت خود را با آن تطبیق دهدو بفهمد در چه مرحله ای قرار دارد علامتهای مومن در درجات مختلف هم مشخص شده که هر فرد می تواند خود را محک بزند.
روایات متعددی وارد شده که هیچ گرفتاری وبلائی به شما نمی رسدجز به سبب گناهان بعد از هر گناهی خداوند به انسان گوشمالی می دهد تا متوجه عیب خود شود وبرگردد در روایت آمده که هیچ رگی نزند وهیچ پایی به سنگ نخورد وهیچ سردرد یا مرضی رخ ندهد مگر در اثر گناه (میزان الحکمه ج4 ص1900 ح6634)
بنابر این جهان سراسر آزمایش وتنبه وموعظه وعبرت است تا کسی در غفلت نماند و همواره متوجه ضعف های خود شود. موعظه های عالمان دینی هم به همین منظور است که دائما راه صحیح را به مردم گوشزد کنند ومردم کارهای خود را بررسی کنند ومتوجه عیب وایراد کارشان بشوند.
امیرالمؤمنین(ع) بیمار شد و گروهى به عیادت آن حضرت رفتند و عرض کردند: چگونه صبح کردید اى امیرالمؤمنین؟ فرمود: با بدى و شر. عرض کردند: سبحان الله! چنین سخنى از چون شمایى؟! فرمود: خداى تعالى مى فرماید: «و شما را به بدى و خوبى مى آزماییم» خوبى همان تندرستى و توانگرى است و بدى همان بیمارى و نادارى است و این هر دو براى آزمایش و امتحان است. با این مقدمه مى توان گفت که سختى و بلا بر چند قسم است و هر یک بر صنف خاصى وارد مى شود:
1) بلاهایى که براى رسوا ساختن مشرکان و کافران و معاندان و تبهکاران است.
2) بلاى وارد بر مؤمن متوسط که زاییده ى گناه وى است و موجب ریزش گناه او مى گردد «و ما اصابکم من مصیبة فبما کسبت ایدیکم؛ و هر مصیبتى به شما برسد به سبب دستاورد خود شماست». امیرمؤمنان على(ع) مى فرماید: سپاس و ستایش خدایى را که رنج و گرفتارى پیروان ما را مایه ى زدوده شدن گناهان آنان در دنیا قرار داد تا با این رنجها و بلاها طاعتشان سالم ماند و سزاوار پاداش آن شوند.
3) بلاى وارد بر مؤمن براى تصحیح ایمان؛ امام صادق(ع) مى فرماید: «بلا و گرفتارى براى مؤمن زیور است و براى آن که خرد ورزد کرامت است. زیرا گرفتار بلا شدن و شکیبایى و پایدارى کردن در برابر آن ایمان را تصحیح مى گرداند.
4) بلاى وارد بر مؤمن جهت بیدارى او؛ امام صادق(ع) مى فرماید: هیچ مؤمنى نیست مگر آن که هر چهل روز یک بار به وسیله ى بلا و گرفتارى متنبه مى شود. این بلایا به مال او مى رسد یا به فرزندش یا به خودش که پاداش آن را مى بیند و یا اندوهى به او مى رسد که نمى داند از کجا رسیده است.
5) بلاى وارد بر مؤمن که موجب ارتقاى ایمان اوست. ایمان داراى درجات گوناگونى است و مؤمنین نیز داراى درجاتند و خداوند سبحان در این باره مى فرماید: «هم درجات عندالله؛ مؤمنان نزد خداوند داراى درجات هستند» جناب رسول الله(ص) در مورد این نوع بلا مى فرماید: خداوند براى انسان مقام و منزلتى در نظر گرفته است که او با کرده خود بدان نمى رسد تا آن که در بدن خود به بلایى گرفتار شود و به وسیله صبر و شکیبایی در تحمل رنج به آن مقام رسد.
6) بلاى وارد بر انبیاء و مقربان درگاه الهى که براى ارتقاى کمالات عالیه انبیاء است؛ لذا جناب ابراهیم نبى(ع) با پیروزى در امتحان به مقام امامت رسیده است. «و اذ ابتلى ابراهیم ربّه بکلمات فأتمهنّ، قال انّى جاعلک للناس اماما ؛ بیاد آر هنگامى که خداوند ابراهیم را به امورى چند امتحان فرمود و او همه را به جاى آورد خدا به او گفت: من ترا به پیشوایى خلق برگزینم». با این مقدمه روشن مى شود که هیچ گروهى و هیچ فردى نیست که مورد آزمایش و امتحان قرار نگیرد و بلکه همه انسان ها لحظه به لحظه و دم به دم مورد آزمایش قرار مى گیرند.
بنابراین اى دوست عزیز، در هر یک از عملکرد و رفتارهاى خویش آزمایش الهى را ببین، همچنین با توضیحى که گذشت، آزمایش الهى و غضب الهى جمع مى شود، چرا که انسان مؤمنى مثل شما با یک گناه هر چند کوچک مورد غضب خداى تعالى واقع مى شوید و خداى عزیز با بلایى هر چند کوچک که زاییده همان گناه است، شما را آزموده تا موجب پالایش جان شما گردد و جانتان از گناه تصفیه شود.
اگر مى خواهید مثالى براى شما ذکر مى کنم: مؤمنى غیبت شخصى نموده است و لذا مورد غضب الهى واقع گشته است و با این غضب غم و اندوهى سخت بر او وارد شده است (غم اجتماعى، مالى، علمى، روحى و…) و این غم جان او را پالایش مى کند، تصفیه مى کند، جلا مى دهد تا این که اندک اندک آلودگیها زدوده مى شود و با صبر در برابر این غم و اندوه نیز از آزمایش الهى سرافراز بیرون مى آید. البته اگر بخواهیم میزان عملى به شما ارائه دهیم، باید بگوییم که در دین محمّدى توبه و استغفار پس از هر گناه لازم دانسته شده و ثمره ى آن دفع بلاى زاییده آن گناه است و اگر هم بلایى وارد شد، با تواضع و تسلیم در برابر درگاه الهى و صبر و شکیبایى در برابر بلا هم از فشار بلا و هم از طولانى شدن بلا کاسته مى شود و البته اگر بخواهیم نمونه اى از موانع نزول بلا را نام ببریم باید نام نماز شب سحرگاهى و صدقه را ذکر کنیم.
نکته پایانی که انسان در مسیر تکامل زندگی؛ حتما با موانع و دشواری هایی هم روبرو است؛ برخی از دشواری ها و تلخی ها بازتاب اعمال بد و گناهان است که اگر با توبه و بازگشت به سوی خدا جبران نشود، در نهایت – خدای نکرده – به سقوط و بدبختی ابدی کشانده می شود. قرآن کریم می فرماید: «و ما ظلمنا هم ولکن کانوا انفسهم یظلمون». (1). اما بیشتر دشواری ها و تلخی هایی که برای اهل ایمان پیش می آید؛ بلاء حسن است و ممکن است پیامدهایی چون خطر مالی و جانی را به دنبال داشته باشد ولی پاداش ها و مقاماتی که در سایه این بلاها پیدا می شود بسیار بزرگتر و مهمتر است. خلاصه کلام، ابتلاء و آزمایش اهل ایمان خیر و نیکو است: «ولیبلی المؤمنین منه بلاء حسنا (2)؛ و بدینوسیله مؤمنان را به آزمایش نیکو، بیازماید» (3).
—————-
پی نوشت ها: 1. «ما به آنان ظلمی نکردیم بلکه آنان خود بر خویشتن ستم روا داشتند» (نحل، آیه 118، 23). 2. انفال، آیه 17. 3. توضیح بیشتر را با عنایت به فهرست موضوعی تفسیر نمونه، ص 347 – 348 به مجلدات مختلف تفسیر نمونه مراجعه فرمایید.
برای آگاهی بیشتر ر.ک:
1. عدل الهی، شهید مطهری؛
2. میزان الحکمه، ج 1، حرف الباء، عنوان «البلاء».