با عرض سلام.
در بحث فشار قبر و سوال قبر و عذاب قبر، منظور از قبر در اصطلاح اهل بیت(ع)، مدفن خاکی که مادّه ی بدن مرده را در آن دفن می کنند نیست. در فرهنگ اهل بیت (ع) ، قبر نام عالمی است که مردگان با بدن مجرّد (غیر مادّی) بعد از مرگ وارد آن می شوند و تا روز قیامت در آن خواهند بود تا قیامت بر پا شود. به عبارت دیگر ، مقصود از قبر همان جایگاه برزخی شخص است که یا حفره ای است از حفره های جهنّم یا باغی است از باغهای بهشت؛ لذا فرمودند: « الْقَبْرُ رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النِّیرَان. ـــ قبر یا باغی از باغهای بهشت است یا حفره ای حفره های آتش جهنّم.» (بحار الأنوار، ج 58، ص7) روشن است که مدفن، این اوصاف را ندارد بلکه جایگاه برزخی شخص، این اوصاف را دارد. پس مراد از قبر در این روایت، مدفن نیست. مدفن را مجازاً قبر می گویند.
همچنین فرمودند: « الْبَرْزَخُ الْقَبْرُ وَ هُوَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ بَیْنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَة ـــــــ برزخ همان قبر است ؛ و آن ثواب و عقاب بین دنیا و آخرت می باشد.» (بحارالأنوار ،ج6 ،ص218)
« عَنْ عَمْرِو بْنِ یَزِیدَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع إِنِّی سَمِعْتُکَ وَ أَنْتَ تَقُولُ کُلُّ شِیعَتِنَا فِی الْجَنَّةِ عَلَى مَا کَانَ فِیهِمْ قَالَ صَدَقْتُکَ کُلُّهُمْ وَ اللَّهِ فِی الْجَنَّةِ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ الذُّنُوبَ کَثِیرَةٌ کِبَارٌ فَقَالَ أَمَّا فِی الْقِیَامَةِ فَکُلُّکُمْ فِی الْجَنَّةِ بِشَفَاعَةِ النَّبِیِّ الْمُطَاعِ أَوْ وَصِیِّ النَّبِیِّ وَ لَکِنِّی وَ اللَّهِ أَتَخَوَّفُ عَلَیْکُمْ فِی الْبَرْزَخِ قُلْتُ وَ مَا الْبَرْزَخُ قَالَ الْقَبْرُ مُنْذُ حِینِ مَوْتِهِ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ ـــــــ عمرو بن یزید گوید: به امام صادق (ع) گفتم: من از شما شنیدم که می فرمودید: همه ی شیعیان ما به خاطر آنچه دارند ( عقیده به ولایت) در بهشت هستند. امام فرمودند: راست گفتی ؛ به خدا سوگند همگی در بهشت می باشند. عمرو گوید: گفتم: فدایت شوم ! گناهان، زیادند و بزرگ. امام فرمودند: امّا در قیامت ، همه ی آنها در بهشت می باشند ؛ به سبب شفاعت پیامبر مطاع یا شفاعت وصّی پیامبر ؛ ولی به خدا سوگند من بر شما درباره ی برزخ می ترسم. گفتم: برزخ چیست؟ فرمود: برزخ همان قبر است از زمان مرگ شخص تا روز قیامت.» (الکافی ، ج3 ، ص242)
ملاحظه می فرمایید که در اصطلاح اهل بیت(ع)، مراد از قبر، همان جایگاه برزخی شخص است نه مدفن شخص.
در عالم قبر (عالم برزخ) انسان هم دارای روح است هم دارای بدن ؛ لکن بدنی غیر مادّی دارد که از جهاتی شبیه آن بدنهایی هستند که در خواب می بینیم. شب اوّل قبر یا سوال قبر یا فشار قبر و امثال این امور نیز همگی مربوط به وجود برزخی شخص می شوند؛ در درون مدفن خاکی، نه خبری از جهنّم است نه خبری از بهشت. آن مدفن، نه کسی را فشار می دهد نه برای کسی گسترده می شود؛ امّا چنین هم نیست که بدن مادّی و مدفن مادّی شخص، ارتباطی با بدن برزخی شخص نداشته باشد؛ بلکه ربطی تکوینی بین بدن مادّی شخص و مدفن مادّی شخص و بدن برزخی و جایگاه برزخی او وجود دارد؛ برای همین هم احکام خاصّی برای همین بدن مادّی میّت وضع شده است. آنهایی هم که چشم برزخی دارند، وقتی به مدفن خاکی افراد نگاه می‌کنند، باطن آن مدفن را جایگاه برزخی صاحب آن مدفن می‌بینند. از آیة الله محمّدتقی آملی ـ قدّس سرّه ـ نقل است که فرموده‌اند: زمانی از کنار قبرستانی عبور کردم که آن قبرستان را خراب کرده بودند تا پارک کنند، دیدم که صاحبان آن مدفن‌ها با حالتی هراسان و پریشان این‌سو و آن‌سو می‌دوند، مثل افرادی که خانه‌ی آنها را ویران کرده باشند. بلی پاداش و عذاب اخروی، برای بدن مادّی و در مدفن خاکی نیست، امّا همین بدن مادّی و مدفن خاکی هم یک نحوه ارتباط با بدن برزخی و جایگاه برزخی شخص دارد. احکام مربوط به بدن میّت و مدفن خاکی او هم به خاطر وجود این ارتباط تکوینی است.
« عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع أَنَّهُ قَالَ إِذَا مَاتَ الْمُؤْمِنُ شَیَّعَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ إِلَى قَبْرِهِ فَإِذَا أُدْخِلَ قَبْرَهُ أَتَاهُ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ فَیُقْعِدَانِهِ وَ یَقُولَانِ لَهُ مَنْ رَبُّکَ وَ مَا دِینُکَ وَ مَنْ نَبِیُّکَ فَیَقُولُ رَبِّیَ اللَّهُ وَ مُحَمَّدٌ نَبِیِّی وَ الْإِسْلَامُ دِینِی فَیَفْسَحَانِ لَهُ فِی قَبْرِهِ مَدَّ بَصَرِهِ وَ یَأْتِیَانِهِ بِالطَّعَامِ مِنَ الْجَنَّةِ وَ یُدْخِلَانِ عَلَیْهِ الرَّوْحَ وَ الرَّیْحَانَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ یَعْنِی فِی قَبْرِهِ وَ جَنَّةُ نَعِیمٍ یَعْنِی فِی الْآخِرَةِ ثُمَّ قَالَ ع إِذَا مَاتَ الْکَافِرُ شَیَّعَهُ سَبْعُونَ أَلْفاً مِنَ الزَّبَانِیَةِ إِلَى قَبْرِهِ وَ إِنَّهُ لَیُنَاشِدُ حَامِلِیهِ بِصَوْتٍ یَسْمَعُهُ کُلُّ شَیْ ءٍ إِلَّا الثَّقَلَانِ وَ یَقُولُ لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً فَأَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ یَقُولُ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ فَتُجِیبُهُ الزَّبَانِیَةُ کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ أَنْتَ قَائِلُهَا وَ یُنَادِیهِمْ مَلَکٌ لَوْ رُدَّ لَعَادَ لِمَا نُهِیَ عَنْهُ فَإِذَا أُدْخِلَ قَبْرَهُ وَ فَارَقَهُ النَّاسُ أَتَاهُ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ فِی أَهْوَلِ صُورَةٍ فَیُقِیمَانِهِ ثُمَّ یَقُولَانِ لَهُ مَنْ رَبُّکَ وَ مَا دِینُکَ وَ مَنْ نَبِیُّکَ فَیَتَلَجْلَجُ لِسَانُهُ وَ لَا یَقْدِرُ عَلَى الْجَوَابِ فَیَضْرِبَانِهِ ضَرْبَةً مِنْ عَذَابِ اللَّهِ یُذْعَرُ لَهَا کُلُّ شَیْ ءٍ ثُمَّ یَقُولَانِ لَهُ مَنْ رَبُّکَ وَ مَا دِینُکَ وَ مَنْ نَبِیُّکَ فَیَقُولُ لَا أَدْرِی فَیَقُولَانِ لَهُ لَا دَرَیْتَ وَ لَا هُدِیتَ وَ لَا أَفْلَحْتَ ثُمَّ یَفْتَحَانِ لَهُ بَاباً إِلَى النَّارِ وَ یُنْزِلَانِ إِلَیْهِ الْحَمِیمَ مِنْ جَهَنَّمَ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ یَعْنِی فِی الْقَبْرِ وَ تَصْلِیَةُ جَحِیمٍ یَعْنِی فِی الْآخِرَة» (أمالی الصدوق، ص291)
ترجمه:
« امام موسی کاظم(ع) نقل نمودند از پدرشان امام صادق (ع) که فرمودند: چون مؤمنى بمیرد هفتاد هزار فرشته تا قبرش او را تشییع کنند و چون به قبرش درآمد منکر و نکیر بیایند و او را بنشانند و به او گویند: پروردگارت کیست؟ دینت کدام است؟ پیغمبرت کیست؟ گوید: پروردگارم الله است و پیغمبرم محمّد است و دینم اسلام می باشد. پس قبرش را تا جایی که چشم کار می کند گشاد کنند و طعام بهشت برایش آورند و داخل کنند بر او روح و ریحان را؛ و این است تفسیر گفته خداى عز و جل (در سوره واقعه) که : « فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ ـــ و امّا هر که از مقربان است پس روح و ریحان است.» یعنى در قبرش ( این مقام را می یابد). « وَ جَنَّةُ نَعِیمٍ ـ بهشت نعیم است» یعنى در آخرت ( جنّت نعیم است). سپس فرمود چون کافر بمیرد هفتاد هزار زبانیه (کارگزار جهنّم) او را تا قبرش همراه باشند و او فریاد کشد که همه چیز جز جن و انس فریادش را بشنوند و گوید: کاش برمی گشتم و مؤمن می شدم و به حاملان خود قسم دهد و گوید مرا بر گردانید تا شاید آنچه ترک کردم عمل کنم! زبانیه (کارگزاران جهنّم) به او پاسخ دهند که: نه، هرگز، این کلمه ای است به زبان می گویی. و فرشته اى ندا کند به آنها که اگر برگردد بدان چه نهى شده باز گردد. و چون در قبرش در آید و مردم از او جدا شوند، و منکر و نکیر در هراسناکتر شکلى به او وارد شوند و او را به پا دارند و گویند: کیست پروردگارت؟ چیست دینت؟ کیست پیغمبرت؟ زبانش بتپیدن افتد و قادر به جواب نیست. او را ضربتى زنند از عذاب خدا که هر چیز از آن ترسد و لرزد. باز به او گویند: خدایت کیست؟ دینت چیست؟ پیغمبرت کیست؟ گوید نمی دانم. به او گویند: ندانستى و ره نیافتى و رستگار نباشى. سپس درى به سوی آتش به روى او باز کنند و حمیم دوزخ برایش آورند و این است تفسیر گفته ی خداى عز و جل که : « وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ ـ و امّا اگر از مکذبان گمراه باشد پذیرایی از حمیم شود» یعنى در قبر، « وَ تَصْلِیَةُ جَحِیمٍ ـ و آتش دوزخ در او گیرد» یعنى در آخرت.»
« عَنْ یُونُسَ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَصْلُوبِ یُعَذَّبُ عَذَابَ الْقَبْرِ قَالَ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْمُرُ الْهَوَاءَ أَنْ یَضْغَطَه ــــ یونس گوید: از امام(ع) سوال کردم که: آیا شخص به دار کشیده شد، عذاب قبر دارد؟ فرمودند: بلی، همانا خدای عزّ و جلّ به هوا امر می کند که او را بفشارد.» (الکافی، ج 3، ص241)
« سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْمَصْلُوبِ یُصِیبُهُ عَذَابُ الْقَبْرِ فَقَالَ إِنَّ رَبَّ الْأَرْضِ هُوَ رَبُّ الْهَوَاءِ فَیُوحِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى الْهَوَاءِ فَیَضْغَطُهُ ضَغْطَةً أَشَدَّ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْر ــــ از امام صادیق(ع) سوال شد در مورد فرد به دار کشیده شده، که آیا دچار عذاب قبر می شود. فرمودند: همانا پروردگار زمین، پروردگار هوا هم هست؛ پس خدای عزّ و وجلّ به هوا وحی می کند؛ و هوا او را فشار می‌دهد؛ فشاری که شدیدتر از فشار قبر است.»
توضیح:
اگر در این احادیث خوب توجّه فرمایید، متوجّه می شوید که مراد از قبر، همان عالم برزخ است. فشار قبر و سوال قبر و عذاب قبر هم در همین عالم قبر (عالم برزخ) است نه در مدفن خاکی یا مدفن آبی یا مدفن هوایی. لذا چه بدن مادّی شخص دفن بشود و چه نشود، چه در دریا باشد و چه در زمین باشد و چه در هوا، فشار قبر و سوال قبر و … را خواهد داشت. اگر کسی در زمین دفن شد، باطن برزخی همان زمین، او را فشار می‌دهد، و اگر دفن نشد و در هوا ماند، باطن برزخی هوا، او را فشار می‌دهد؛ و اگر در دریا فرور رفت، باطن برزخی دریا، او را فشار می‌دهد. هر چه در دنیاست، باطن و ملکوت دارد. لذا جسد را در هر جا بگذارند، باطن برزخی همان جا، او را فشار می‌دهد. البته مؤمنین خالص، از فشار قبر در امان هستند.
نماز میّت را هم که هر چه زودتر بخوانند بهتر است. بعید نیست که با استفاده از روایات بتوان استنباط کرد که تلقین میّت هم اختصاص به زمان دفن ندارد؛ بلکه به محض مردم شخص هم می‌توان به او تلقین کرد. بلکه حتّی به محتضر هم تلقین عقائد می‌کنند.
ضمناً توجّه شود که شب اوّل قبر، یک روز نیست بلکه بسته به افراد، فرق می‌کند؛ برای برخی‌ها، صفر روز است و برای برخی‌ها هزاران سال. سوال نکیر و منکر هم لحظه‌ای نیست، بلکه برای برخی‌ها چند لحظه است ولی برای برخی‌ها، سالیان درازی طول می‌کشد.