الف ) مفهوم ذکر
«ذکر»، یعنی یادکردن، خواه با زبان باشد، یا با قلب یا با هر دو، بعد از نسیان باشد، یا بعد از ادامه ذکر. (قاموس قرآن ، ج 3، ص 15) به عبارت دیگر، ذکر حالت روحی خاصی است که انسان در آن حال، دانسته خویش را مورد توجه قرار می دهد و گاهی به یادآوری چیزی با زبان و گاهی به حضور چیزی در قلب گفته می شود.
ب ) اقسام ذکر
1 . ذکر زبانی
ذکر زبانی به جا آوردن حمد و ثنای الهی، نجوا کردن (آهسته حرف زدن)، درد دل کردن، درخواست کمک از درگاه خدای سبحان و پناه بردن از شر شیاطین انس و جن به آن بارگاه مقدس است. ذکر زبانی گرچه از تمام مراتب ذکر، نازلتر است ولی در عین حال مفید فایده است. زیرا که زبان در این ذکر به وظیفه خود قیام کرده و به علاوه ممکن است، این تذکّر پس از مداومت و قیام به شرایط آن، اسباب باز شدن زبان قلب نیز بشود.( اربعین حدیث، امام خمینی (قدس سره)، ج 1، ص 250)
در روایات اهل بیت ـ علیهم السلام ـ این گونه ذکر، زیاد به چشم می خورد و حتی مورد سفارش قرار گرفته است. چنانچه خود آن بزرگواران نیز در این زمینه الگوی پیروان خود هستند. امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود: «… پدرم «کثیرالذّکر» بود. من او را هنگام غذا خوردن و راه رفتن در حال ذکر گفتن خدا می یافتم، حتی صحبت کردن با دیگران، او را از یاد خدا باز نمی داشت. زبانش با گفتن «لا اله الا الله» به کامش چسبیده بود. او ما را جمع می کرد. کسانی را که قرآن خواندن می دانستند به قرائت قرآن و کسانی را که قرآن خواندن نمی دانستند، به ذکر خدا فرمان می داد تا خورشید طلوع کند»( اصول کافی، ج 4، ص 258). تسبیحات حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ ، گفتن تسبیحات اربعه، «یا الله» و «یا ربّ»، «لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ اِلا بِاللهِ الْعَلیّ الْعَظیم» و استغفار و مانند آن، از جمله ذکرهای زبانی می باشند که هر کدام ثواب مخصوصی داشته و اثر ارزنده ای در انسان ایجاد می کند. در نتیجه نمی شود اثر الفاظ وذکر لفظی را نادیده گرفت از جمله آنکه هر عضوی باید از ذکر وعبادت بهره ببرد و اکتفا به ذکر قلبی، زبان را از بهره عبادت محروم می کند. چنانکه گفته شده خواندن قرآن از روی قرآن و نگاه به آن بهتر از حفظ خواندن است، که در حفظ خواندن چشم بهره خود را از عبادت از دست می دهد دیگر آنکه تمرین ونقش ذکر لفظی قابل انکار نیست ذکر لفظی در حقیقت تمرین وورزش است که آسان تر از ذکر قلبی است البته باید توجه داشت که ذکر لفظی وسیله ای باشد برای تحقق ذکر قلبی. ذکر لفظی خود دروازه ای است برای رسیدن به ذکر قلبی.بهترین دلیل بر وجود ذکر لفظی، فرمایشات ائمه دینمان در توصیه هایی که برای بیان کردن اذکار لفظی داشتند ودر کتب روایی فراوان یاد می شوند .(با مراجعه به قرآن و روایات می بینیم اذکار خاصی تاکید شده با الفاظی مخصوص ودر مواردی با عددهای معین حتی تاکید
شده با همان لفظی که دستور داده شده بدون کم وزیاد ادا شود) (برای آشنایی بیشتر به رساله نورعلی نور فی ذکر ذاکر مذکور حضرت علامه حسن زاده آملی مراجعه فرمایید )
2 . ذکر قلبی
ذکر قلبی همان توجه قلبی به خدای سبحان است که دل را صفا و صیقل داده، جلوه گاه محبوب می کند و روح را تصفیه کرده، انسان را از قید اسارت نفس می رهاند. اگر قلب به تذکّر محبوب و یاد حق تبارک وتعالی عادت کرد و با آن عجین شد، انسان را دگرگون می کند، بطوری که حرکات و سکنات چشم، زبان، دست، پا و سایر اعضا، با ذکر حق انجام می گیرد و برخلاف وظایف، امری انجام نمی دهند. کاملترین و بهترین مراتب ذکر نیز همین است که در همه مراتب انسانی، جاری شده و حکمش ظاهر و باطن و نهان و آشکار را در برگیرد و اگر ذکر زبانی نیز از نظر مکتب اسلام مطلوب است و به آن سفارش شده، سرّش در آن است که زبان قلب گشوده شود و بحدی برسد که زبان، چشم، گوش و سایر اعضای بدن از قلب پیروی کنند تا بدین وسیله دل برای ورود صاحب منزل، پاک و پاکیزه گردد. علی ـ علیه السلام ـ فرمود: «اِنَّ اللهَ سُبْحانَهُ جَعَلَ الذِّکْرَ جَلاءً لِلْقُلُوبِ… همانا خداوند سبحان، ذکر را جلا و صفای دلها قرار داده است… . » ( شرح غررالحکم، ج 2، ص 558)امام خمینی (قدس سرّه) می نویسد: «پس ای عزیز! در راه ذکر و یاد محبوب، تحمّل مشاقّ هرچه بکنی، کم کرده ای. دل را عادت بده به یاد محبوب، بلکه به خواست خدا، صورت قلب، صورت ذکر حقّ شود و کلمه طیّبه لا اله الا الله صورت اخیره و کمال اقصای نفس گردد که از این زادی بهتر برای سلوک الی الله و مُصلحی نیکوتر برای معایب نفس و راهبری خوبتر در معارف الهیه یافت نشود. پس اگر طالب کمالات… و مهاجر الی الله هستی، قلب راعادت بده به تذکّر محبوب…»( اربعین حدیث، امام خمینی (قدس سرّه)، ج 1،‌ص 249)
3 . ذکر عملی
ذکر عملی آن است که انسان در عمل، خدا را ناظر و شاهد اعمال و رفتار خود دانسته، هرجا که صحبت واجب باشد، آنجا حاضر بوده و هر جا که صبحت از محارم الهی، گناه و نافرمانی خدا باشد، غایب باشد و در حال گناه و نافرمانی دیده نشود. این نوع ذکر در آیات قرآن، به تعابیر گوناگون، در مورد اعمال انسانی به کار رفته است.
4 . ذکر خفی
ذکر خفی دو اطلاق دارد:
1 .4 . یکی ذکر نفسانی که انسان در نفس خودش متذکر خداوند و انوار او باشد ودوری کند از غیر خداوند و هر چه غیر خدایی است .
2 . 4 . بر ذکر در پنهانی و خلوت به گونه ای که کسی انسان را نبیند و صدای او را نشنود .
*** ذکر جلی در برابر ذکر خفی است و اگر در برابر ذکر خفی به معنای ذکر نفسانی باشد به معنای ذکر زبانی و آشکار می باشد و اگر در برابر ذکر خفی به معنای دوم باشد ذکر در بین مردم و درغیر خلوت خواهد بود.

الف ) مفهوم ذکر
«ذکر»، یعنی یادکردن، خواه با زبان باشد، یا با قلب یا با هر دو، بعد از نسیان باشد، یا بعد از ادامه ذکر. (قاموس قرآن ، ج 3، ص 15) به عبارت دیگر، ذکر حالت روحی خاصی است که انسان در آن حال، دانسته خویش را مورد توجه قرار می دهد و گاهی به یادآوری چیزی با زبان و گاهی به حضور چیزی در قلب گفته می شود.
ب ) اقسام ذکر
1 . ذکر زبانی
ذکر زبانی به جا آوردن حمد و ثنای الهی، نجوا کردن (آهسته حرف زدن)، درد دل کردن، درخواست کمک از درگاه خدای سبحان و پناه بردن از شر شیاطین انس و جن به آن بارگاه مقدس است. ذکر زبانی گرچه از تمام مراتب ذکر، نازلتر است ولی در عین حال مفید فایده است. زیرا که زبان در این ذکر به وظیفه خود قیام کرده و به علاوه ممکن است، این تذکّر پس از مداومت و قیام به شرایط آن، اسباب باز شدن زبان قلب نیز بشود.( اربعین حدیث، امام خمینی (قدس سره)، ج 1، ص 250)
در روایات اهل بیت ـ علیهم السلام ـ این گونه ذکر، زیاد به چشم می خورد و حتی مورد سفارش قرار گرفته است. چنانچه خود آن بزرگواران نیز در این زمینه الگوی پیروان خود هستند. امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود: «… پدرم «کثیرالذّکر» بود. من او را هنگام غذا خوردن و راه رفتن در حال ذکر گفتن خدا می یافتم، حتی صحبت کردن با دیگران، او را از یاد خدا باز نمی داشت. زبانش با گفتن «لا اله الا الله» به کامش چسبیده بود. او ما را جمع می کرد. کسانی را که قرآن خواندن می دانستند به قرائت قرآن و کسانی را که قرآن خواندن نمی دانستند، به ذکر خدا فرمان می داد تا خورشید طلوع کند»( اصول کافی، ج 4، ص 258). تسبیحات حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ ، گفتن تسبیحات اربعه، «یا الله» و «یا ربّ»، «لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ اِلا بِاللهِ الْعَلیّ الْعَظیم» و استغفار و مانند آن، از جمله ذکرهای زبانی می باشند که هر کدام ثواب مخصوصی داشته و اثر ارزنده ای در انسان ایجاد می کند. در نتیجه نمی شود اثر الفاظ وذکر لفظی را نادیده گرفت از جمله آنکه هر عضوی باید از ذکر وعبادت بهره ببرد و اکتفا به ذکر قلبی، زبان را از بهره عبادت محروم می کند. چنانکه گفته شده خواندن قرآن از روی قرآن و نگاه به آن بهتر از حفظ خواندن است، که در حفظ خواندن چشم بهره خود را از عبادت از دست می دهد دیگر آنکه تمرین ونقش ذکر لفظی قابل انکار نیست ذکر لفظی در حقیقت تمرین وورزش است که آسان تر از ذکر قلبی است البته باید توجه داشت که ذکر لفظی وسیله ای باشد برای تحقق ذکر قلبی. ذکر لفظی خود دروازه ای است برای رسیدن به ذکر قلبی.بهترین دلیل بر وجود ذکر لفظی، فرمایشات ائمه دینمان در توصیه هایی که برای بیان کردن اذکار لفظی داشتند ودر کتب روایی فراوان یاد می شوند .(با مراجعه به قرآن و روایات می بینیم اذکار خاصی تاکید شده با الفاظی مخصوص ودر مواردی با عددهای معین حتی تاکید
شده با همان لفظی که دستور داده شده بدون کم وزیاد ادا شود) (برای آشنایی بیشتر به رساله نورعلی نور فی ذکر ذاکر مذکور حضرت علامه حسن زاده آملی مراجعه فرمایید )
2 . ذکر قلبی
ذکر قلبی همان توجه قلبی به خدای سبحان است که دل را صفا و صیقل داده، جلوه گاه محبوب می کند و روح را تصفیه کرده، انسان را از قید اسارت نفس می رهاند. اگر قلب به تذکّر محبوب و یاد حق تبارک وتعالی عادت کرد و با آن عجین شد، انسان را دگرگون می کند، بطوری که حرکات و سکنات چشم، زبان، دست، پا و سایر اعضا، با ذکر حق انجام می گیرد و برخلاف وظایف، امری انجام نمی دهند. کاملترین و بهترین مراتب ذکر نیز همین است که در همه مراتب انسانی، جاری شده و حکمش ظاهر و باطن و نهان و آشکار را در برگیرد و اگر ذکر زبانی نیز از نظر مکتب اسلام مطلوب است و به آن سفارش شده، سرّش در آن است که زبان قلب گشوده شود و بحدی برسد که زبان، چشم، گوش و سایر اعضای بدن از قلب پیروی کنند تا بدین وسیله دل برای ورود صاحب منزل، پاک و پاکیزه گردد. علی ـ علیه السلام ـ فرمود: «اِنَّ اللهَ سُبْحانَهُ جَعَلَ الذِّکْرَ جَلاءً لِلْقُلُوبِ… همانا خداوند سبحان، ذکر را جلا و صفای دلها قرار داده است… . » ( شرح غررالحکم، ج 2، ص 558)امام خمینی (قدس سرّه) می نویسد: «پس ای عزیز! در راه ذکر و یاد محبوب، تحمّل مشاقّ هرچه بکنی، کم کرده ای. دل را عادت بده به یاد محبوب، بلکه به خواست خدا، صورت قلب، صورت ذکر حقّ شود و کلمه طیّبه لا اله الا الله صورت اخیره و کمال اقصای نفس گردد که از این زادی بهتر برای سلوک الی الله و مُصلحی نیکوتر برای معایب نفس و راهبری خوبتر در معارف الهیه یافت نشود. پس اگر طالب کمالات… و مهاجر الی الله هستی، قلب راعادت بده به تذکّر محبوب…»( اربعین حدیث، امام خمینی (قدس سرّه)، ج 1،‌ص 249)
3 . ذکر عملی
ذکر عملی آن است که انسان در عمل، خدا را ناظر و شاهد اعمال و رفتار خود دانسته، هرجا که صحبت واجب باشد، آنجا حاضر بوده و هر جا که صبحت از محارم الهی، گناه و نافرمانی خدا باشد، غایب باشد و در حال گناه و نافرمانی دیده نشود. این نوع ذکر در آیات قرآن، به تعابیر گوناگون، در مورد اعمال انسانی به کار رفته است.
4 . ذکر خفی
ذکر خفی دو اطلاق دارد:
1 .4 . یکی ذکر نفسانی که انسان در نفس خودش متذکر خداوند و انوار او باشد ودوری کند از غیر خداوند و هر چه غیر خدایی است .
2 . 4 . بر ذکر در پنهانی و خلوت به گونه ای که کسی انسان را نبیند و صدای او را نشنود .
*** ذکر جلی در برابر ذکر خفی است و اگر در برابر ذکر خفی به معنای ذکر نفسانی باشد به معنای ذکر زبانی و آشکار می باشد و اگر در برابر ذکر خفی به معنای دوم باشد ذکر در بین مردم و درغیر خلوت خواهد بود.