ترندنیوز مطالب مذهبی+آموزشی+سرگرمی+خبری
دوست گرامی. بسیار کار خوبی کرده ای که برای خودسازی خودت برنامه داری و نمره دادن هم بی اشکال است و بهترین کار این است که انسان سالک در مسیر سلوک بهترین باشد و نمره بیست داشته باشد. برای اینکه برنامه نویسی در این مسیر درست انجام شود به مطالبی توجه کنید.
چهارچوب کلی برنامه سلوک
انسان موجودی چند بعدی است و رشد و کمال او بستگی تام به رشد تمامی ابعاد با هم و به صورت هماهنگ دارد، بنابراین در برنامه تنظیمی خودسازی، باید به همه ابعاد انسانی توجه شود تا استعدادهای گوناگون و ابعاد متنوع وجودی انسان، متوازن شکوفا گردد.
مولفه های کلی چهارچوب سلوک:
1. توجه به رشد عقلانی و فکری؛ یکی از ابعاد مهم انسانْ عقل اوست که مدیریت کشور وجود آدمی را برعهده دارد. رشد عقلانی و فکری سالک که در اثر مطالعات و تحقیقات دینی و تفکر در اندیشه ناب اسلامی صورت می پذیرد، باید در برنامه‌های سلوک نظری که پایه و مبنای سلوک عملی است، مد نظر قرار گیرد؛ زیرا بدون داشتن عقلانیت مبتنی بر اندیشه دینی، مراحل خودسازی، بندگی و سلوک دینی با اختلال مواجه می‌شود.
راهبرد کلی رسیدن به چنین عقلانیتی حقیقت جویی و باطل شناسی است؛ زیرا عقلانیت دینی و اندیشه الهی انسان که مبنای اصلی ایمان و عملکرد صحیح اوست، بر اساس گرایش فکری به حقیقت و گریزش از باطل شکل می گیرد، بنابراین یکی از اموری که سالک باید همواره در برنامه‌های عملی خود بگنجاند و با اهتمام خاص رعایت کند، جستجوی حقیقت از طریق داشتن برنامه‌های مطالعاتی و تحقیقی و تعمیق شناخت است.
2. اهتمام به انجام وظایف بندگی؛ اصل بندگی خدا با انجام وظیفه و اطاعت از فرمان خداوند، محقق می‌شود، بنابراین انجام واجبات و ترک گناهان به منظور کسب رضایت الهی و همچنین انجام مستحبات و ترک مکروهات به منظور رسیدن به محبت الهی، از مراحل بسیار حساس و پراهمیت در سلوک است که باید در برنامه روزانه سالک گنجانده و نسبت به آن مراقبه دائمی صورت گیرد.
3. مبارزه دائمی با نفس و کنترل اعضاء و جوارح و واردات قلبی؛ اغلب موانعی که در مسیر سلوک و بندگی پیش می آید، مربوط به اطلاعات و واردات قلبی است که از طریق اعضاء و جوارح صورت می گیرد. از این رو لازم است همواره در برنامه سلوکی، کنترل چشم و گوش و زبان و دهان و سایر جوارح، مد نظر باشد و همواره با گرایش‌ها و تعلقات و خواسته‌های افراطی نفس به جهادی پی‌گیرانه پرداخت.
4. مراقبت دائمی در زمینه اصلاح عادات و ملکات اخلاقی؛ هر یک از ملکات اخلاقی بد، مانند خودخواهی، عجب، کبر، حسد و همچنین عاداتی مانند پرخوری و پرخوابی و پرگویی مانع بزرگی برای رشد معنوی انسان است که لازم است با برنامه ریزی و جایگزینسازی عادات نیکو و ملکات زیبای اخلاقی رفع و رفو شود.
5. اهتمام به حفظ سلامت بدن و شادابی روانی؛ حفظ سلامتی و شادابی بدن که همواره مرکب راهواری برای روح است، اهمیت ویژه‌ای دارد. عدم توجه به سلامتی و شادابی بدنی و روانی، تمام برنامه‌های سلوکی را مختل ساخته و به سالک آسیب جدی وارد می نماید.
روش تنظیم برنامه چله گیری
اصل داشتن برنامه چله گیری و مراقبات مستمر به ایجاد ملکات اخلاقی و عادت‌های مفید عملی و موفقیت سالک کمک شایان توجهی خواهد کرد، اما در روش چلهگیری، رعایت تدریج و استفاده از روش گام به گام ضرورت می یابد؛ زیرا همانگونه که در عرف، برداشتن سنگ بزرگ علامت نزدن است، انتخاب گزینه‌های فراوان برای اولین چله گیری، معمولا موفقیت آمیز نخواهد بود و سالک را دچار خستگی و زدگی مینماید.
برای این منظور در برگه‌هایی دو ستون افقی و عمودی ایجاد کنید و در ستون عمودی کنار صفحه، به مقدار چهل روز جدول بندی نمایید و در ستون افقی بالای صفحه به ترتیب اولویت بنویسید: مطالعه، کم خوری، کم خوابی، کم گویی، کنترل چشم و گوش، ترک گناه، نماز اول وقت، بیداری صبح، تلاوت قرآن، دعا، توسل و زیارت، نماز جماعت، نماز شب، ورزش و مانند آن.
ابتدا برخی از این گزینه‌ها مانند مطالعه و کم خوری – که در اولویت قرار دارند – را انتخاب کنید و نسبت به آن ها مراقبه خود را به صورت چلهگیری آغاز نمایید و هر شب هنگام خواب عملکرد خود را بررسی و در قالب نظام ارزش سنجی انتخابی، مانند: (خوب، متوسط، بد) یا (روش نمره دادن از یک تا بیست مثلا) مورد محاسبه و ارزیابی قرار دهید و سعی کنید هر روزی که بر شما می گذرد، تعداد عملکردهای مثبت را نسبت به موارد انتخابی افزایش دهید.
این برنامه را تا چهل شبانه روز ادامه دهید و در چهل روز بعدی ضمن عمل به موارد قبلی، مورد تازه‌ای را به آن بیافزایید و گام به گام پیش بروید. همچنین بعد از پایان هر چله، معدلگیری نمایید و با این روش میزان موفقیت خود را ارزیابی کنید و در صورت داشتن استاد اخلاق به ایشان گذارش نمایید. لازم است بدانید به منظور ملکه شدن یک صفت یا عمل و عادت، لازم است چلهگیری نسبت به آن، حداقل تا یک سال به صورت پی در پی استمرار داشته باشد.
عوامل موفقیت در برنامه سلوکی
الف: واقع گرایى؛ سالک و رهرو، توان واقعى خود را مى سنجد، حال و روز خود را مى نگرد و بر اساس آن به تنظیم برنامه خودسازى مى پردازد. همچنین استادان سلوک نیز باید با توجه به تفاوت‌های فردی افراد و شرایط مختلف آنان، برای هر یک برنامه‌ای مناسب حال که سنگین و طاقت فرسا نباشد؛ توصیه نماید و پیوسته، حال و نشاط آنان را در طول برنامه، مراقبت نماید و از اجبار و اکراه – به ویژه در مراحل ابتدایى – به دور باشد.
ب) جذابیت؛ در برنامه ریزى باید به کیفیت، بیش از کمیت اهتمام ورزید، به عنوان مثال به جاى این که شخص تصمیم بگیرد هر صبحگاهان یک جزء قرآن بخواند، مى تواند آن را حتّى به یک صفحه تقلیل دهد، اما کوشش کند تلاوتش در جاى خلوت، با حال و توجّه کامل و تدبّر و ژرف اندیشى در معانى همراه باشد.
ت) تدریج و پیوستگی؛ هدف راهبردی خودسازی دینی، تربیت انسان کامل و موثر است، در این راستا می دانیم که خوب شدن و کامل بودن، حقیقتی مشکک و ذو مراتب است که به تدریج حاصل می شود، لذا بر سالک کوی دوست لازم است در هر موقعیتی که قرار دارد، همت به کار بندد تا دست کم به حد نصابی از تعالی روحی که رضایت الهی را در پی دارد، دست یابد و سپس بر عزم و همت افزون تری برای رسیدن به قله آن که محبوب شدن نزد خدای متعال است، تلاش نماید.
بنابراین بر سالک لازم است که همواره از حداقل ها شروع کند، ولى در اندیشه افزون سازى تدریجى باشد و پیوسته بر انجام برنامه های سلوکی اصرار ورزد تا به نتایج مطلوب برسد، براى مثال اگر از اول خواندن نماز شب دشوار می نماید، فقط یک رکعت نماز وتر بخواند. پس از یک هفته دو رکعت نماز شفع را نیز بدان اضافه کند و پس از مدتى، کم کم هشت رکعت نافله شب را کامل بخواند و بر این امر اصرار ورزد تا خواندن نماز شب برایش ملکه شود.
در روند خودسازى، نمى توان تمام مدارج کمال را یک شبه طى کرد و لازم است سالک ابتدا از عمل به واجبات و رعایت شرایط و جزئیات آن ها شروع کند و در کنار آن با ترک محرمات همواره بر نیفتادن در دام هاى شیطان و هواى نفس، جدیت ورزد. پس از مدتى که سراسر وجودش تسلیم شد و ایمان در روح و جان او نفوذ کرد، به انجام مستحبات و ترک مکروهات همت گمارد. از این مرحله به بعد، عنایات ربوبى، او را مدد رسان خواهد بود: وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ؛ و آنان که در راه ما به جان و مال جهد و کوشش کردند، به تحقیق آنان را به راه خویش هدایت مى کنیم و همیشه خدا، یار نکوکاران است.
دستورالعمل کامل سلوکی
مهمترین اموری که سالک در طی مراحل بندگی و سلوک لازم است نسبت به رعایت آن ها اهتمام داشته و مراقبت نماید، عبارت است از:
1. نسبت به نمازهای پنج گانه و سایر نمازهای واجب (بل مستحب مثل نافله‌های یومیه) اهتمام ویژه داشته باشد، چنان‌که نسبت به روزه‌های واجب و مستحب باید بسیار اهتمام داشت.
2. خمس و زکات مال خود را به موقع پرداخت نماید.
3. مقدار مشخصی را تحت عنوان انفاق و دستگیری از فقرا در مال خود قرار دهد و مرتب پرداخت نماید.
4. اگر حج بر او واجب شده است، حتما برای انجام آن اقدام نماید.
5. برای زیارت مستمر معصومین (ع) و امام زادگان برنامه ریزی کند.
6. نسبت به خدمت به خلق و انجام حقوق برادران و نزدیکان و رفع نیازهای ایشان اهتمام داشته باشد.
7. برای جبران حقوق و وظایفی که قبلا فوت شده است، برنامه ریزی کند.
8. صفات و رذایل اخلاقی را از خود دور و فضیلت‌های اخلاقی را جایگزین آن نماید.
9. گناهان را به کلی ترک کند و اگر احیانا از روی غفلت گناهی مرتکب شد، فورا استغفار و توبه نماید و با انابه آن را تدارک نماید.
10. تا می‌تواند در چیزی که شک و شبهه دارد وارد نشود، چون باعث وقوع در محرمات می‌شود.
11. هر کار بیهوده‌ای را که به کار دنیا و آخرت نمی خورد ترک کند؛ زیرا لهو و لغو باعث قساوت و خسران می‌شود.
12. تا گرسنه نشده، غذا نخورد و هنگام خوردن غذا مراقب باشد تا اولا حلال بخورد و ثانیا از پرخوری پرهیز نماید و به قدر نیاز غذا بخورد.
13. تا خواب بر او غلبه نکرده، نخوابد و به قدر ضرورت و تنها برای رفع خستگی بخوابد، نه برای لذت بردن از خواب.
14. بیشتر سکوت کند و کم گفتن را شعار خود سازد که در نورانیت قلب بسیار موثر است و تنها در صورت نیاز برای سخن گفتن اقدام نماید و مراقب گناهان زبانی باشد.
15. هر روز حداقل پنجاه آیه را با تدبر و تامل و خضوع تلاوت کند و برنامه ای برای تدبر در آیات داشته باشد.
16. بعد از نماز تعقیبات بخواند و برخی اذکار مانند صلوات و استغفار را تکرار کند و دعا کردن بعد از هر نماز را فراموش نکند.
17. نسبت به علم آموزی و مصاحبت با علما و سوال از ایشان سعی وافر نماید و هر قدر که امکان دارد، با مطالعه و تحقیق و تفکر بر اطلاعات و علم خویش بیفزاید.
18. با مردم مهربان باشد و مهرورزی را در روابط اجتماعی خود فراموش نکند.
19. همواره راست بگوید و در اقوال و افعال خود صادق باشد.
20. اداره امور زندگی خود را – در عین تلاش پیگیر و مستمر برای حیات این جهانی – به خدا بسپارد و همت خویش را بیشتر صرف انجام وظایف بندگی خدای متعال نماید و در سختی‌ها به خدا توکل نماید و نسبت به نتیجه‌ای که حاصل می‌شود راضی باشد.
21. نسبت به سختی‌های زندگی و بندگی خدا صبور باشد و نسبت به آزار دیگران بردباری کند.
22. نسبت به گناهانی که سایر مومنان انجام می دهند، بی تفاوت نباشد و به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر به قدر وسع عمل کند.
23. برای تمام اوقات عمر و شبانه روز خود برنامه‌های علمی و عملی مفید داشته باشد و به گونه‌ای که عمر و وقتش ضایع نشود.
بیشتر این دستورالعمل‌ها، خلاصه مواردی است که ائمه معصومین (ع) عمل می کردند و به مومنین هم سفارش نموده اند تا مراقبت کنند.
چهارچوب کلی برنامه سلوک
انسان موجودی چند بعدی است و رشد و کمال او بستگی تام به رشد تمامی ابعاد با هم و به صورت هماهنگ دارد، بنابراین در برنامه تنظیمی خودسازی، باید به همه ابعاد انسانی توجه شود تا استعدادهای گوناگون و ابعاد متنوع وجودی انسان، متوازن شکوفا گردد.
مولفه های کلی چهارچوب سلوک:
1. توجه به رشد عقلانی و فکری؛ یکی از ابعاد مهم انسانْ عقل اوست که مدیریت کشور وجود آدمی را برعهده دارد. رشد عقلانی و فکری سالک که در اثر مطالعات و تحقیقات دینی و تفکر در اندیشه ناب اسلامی صورت می پذیرد، باید در برنامه‌های سلوک نظری که پایه و مبنای سلوک عملی است، مد نظر قرار گیرد؛ زیرا بدون داشتن عقلانیت مبتنی بر اندیشه دینی، مراحل خودسازی، بندگی و سلوک دینی با اختلال مواجه می‌شود.
راهبرد کلی رسیدن به چنین عقلانیتی حقیقت جویی و باطل شناسی است؛ زیرا عقلانیت دینی و اندیشه الهی انسان که مبنای اصلی ایمان و عملکرد صحیح اوست، بر اساس گرایش فکری به حقیقت و گریزش از باطل شکل می گیرد، بنابراین یکی از اموری که سالک باید همواره در برنامه‌های عملی خود بگنجاند و با اهتمام خاص رعایت کند، جستجوی حقیقت از طریق داشتن برنامه‌های مطالعاتی و تحقیقی و تعمیق شناخت است.
2. اهتمام به انجام وظایف بندگی؛ اصل بندگی خدا با انجام وظیفه و اطاعت از فرمان خداوند، محقق می‌شود، بنابراین انجام واجبات و ترک گناهان به منظور کسب رضایت الهی و همچنین انجام مستحبات و ترک مکروهات به منظور رسیدن به محبت الهی، از مراحل بسیار حساس و پراهمیت در سلوک است که باید در برنامه روزانه سالک گنجانده و نسبت به آن مراقبه دائمی صورت گیرد.
3. مبارزه دائمی با نفس و کنترل اعضاء و جوارح و واردات قلبی؛ اغلب موانعی که در مسیر سلوک و بندگی پیش می آید، مربوط به اطلاعات و واردات قلبی است که از طریق اعضاء و جوارح صورت می گیرد. از این رو لازم است همواره در برنامه سلوکی، کنترل چشم و گوش و زبان و دهان و سایر جوارح، مد نظر باشد و همواره با گرایش‌ها و تعلقات و خواسته‌های افراطی نفس به جهادی پی‌گیرانه پرداخت.
4. مراقبت دائمی در زمینه اصلاح عادات و ملکات اخلاقی؛ هر یک از ملکات اخلاقی بد، مانند خودخواهی، عجب، کبر، حسد و همچنین عاداتی مانند پرخوری و پرخوابی و پرگویی مانع بزرگی برای رشد معنوی انسان است که لازم است با برنامه ریزی و جایگزینسازی عادات نیکو و ملکات زیبای اخلاقی رفع و رفو شود.
5. اهتمام به حفظ سلامت بدن و شادابی روانی؛ حفظ سلامتی و شادابی بدن که همواره مرکب راهواری برای روح است، اهمیت ویژه‌ای دارد. عدم توجه به سلامتی و شادابی بدنی و روانی، تمام برنامه‌های سلوکی را مختل ساخته و به سالک آسیب جدی وارد می نماید.
روش تنظیم برنامه چله گیری
اصل داشتن برنامه چله گیری و مراقبات مستمر به ایجاد ملکات اخلاقی و عادت‌های مفید عملی و موفقیت سالک کمک شایان توجهی خواهد کرد، اما در روش چلهگیری، رعایت تدریج و استفاده از روش گام به گام ضرورت می یابد؛ زیرا همانگونه که در عرف، برداشتن سنگ بزرگ علامت نزدن است، انتخاب گزینه‌های فراوان برای اولین چله گیری، معمولا موفقیت آمیز نخواهد بود و سالک را دچار خستگی و زدگی مینماید.
برای این منظور در برگه‌هایی دو ستون افقی و عمودی ایجاد کنید و در ستون عمودی کنار صفحه، به مقدار چهل روز جدول بندی نمایید و در ستون افقی بالای صفحه به ترتیب اولویت بنویسید: مطالعه، کم خوری، کم خوابی، کم گویی، کنترل چشم و گوش، ترک گناه، نماز اول وقت، بیداری صبح، تلاوت قرآن، دعا، توسل و زیارت، نماز جماعت، نماز شب، ورزش و مانند آن.
ابتدا برخی از این گزینه‌ها مانند مطالعه و کم خوری – که در اولویت قرار دارند – را انتخاب کنید و نسبت به آن ها مراقبه خود را به صورت چلهگیری آغاز نمایید و هر شب هنگام خواب عملکرد خود را بررسی و در قالب نظام ارزش سنجی انتخابی، مانند: (خوب، متوسط، بد) یا (روش نمره دادن از یک تا بیست مثلا) مورد محاسبه و ارزیابی قرار دهید و سعی کنید هر روزی که بر شما می گذرد، تعداد عملکردهای مثبت را نسبت به موارد انتخابی افزایش دهید.
این برنامه را تا چهل شبانه روز ادامه دهید و در چهل روز بعدی ضمن عمل به موارد قبلی، مورد تازه‌ای را به آن بیافزایید و گام به گام پیش بروید. همچنین بعد از پایان هر چله، معدلگیری نمایید و با این روش میزان موفقیت خود را ارزیابی کنید و در صورت داشتن استاد اخلاق به ایشان گذارش نمایید. لازم است بدانید به منظور ملکه شدن یک صفت یا عمل و عادت، لازم است چلهگیری نسبت به آن، حداقل تا یک سال به صورت پی در پی استمرار داشته باشد.
عوامل موفقیت در برنامه سلوکی
الف: واقع گرایى؛ سالک و رهرو، توان واقعى خود را مى سنجد، حال و روز خود را مى نگرد و بر اساس آن به تنظیم برنامه خودسازى مى پردازد. همچنین استادان سلوک نیز باید با توجه به تفاوت‌های فردی افراد و شرایط مختلف آنان، برای هر یک برنامه‌ای مناسب حال که سنگین و طاقت فرسا نباشد؛ توصیه نماید و پیوسته، حال و نشاط آنان را در طول برنامه، مراقبت نماید و از اجبار و اکراه – به ویژه در مراحل ابتدایى – به دور باشد.
ب) جذابیت؛ در برنامه ریزى باید به کیفیت، بیش از کمیت اهتمام ورزید، به عنوان مثال به جاى این که شخص تصمیم بگیرد هر صبحگاهان یک جزء قرآن بخواند، مى تواند آن را حتّى به یک صفحه تقلیل دهد، اما کوشش کند تلاوتش در جاى خلوت، با حال و توجّه کامل و تدبّر و ژرف اندیشى در معانى همراه باشد.
ت) تدریج و پیوستگی؛ هدف راهبردی خودسازی دینی، تربیت انسان کامل و موثر است، در این راستا می دانیم که خوب شدن و کامل بودن، حقیقتی مشکک و ذو مراتب است که به تدریج حاصل می شود، لذا بر سالک کوی دوست لازم است در هر موقعیتی که قرار دارد، همت به کار بندد تا دست کم به حد نصابی از تعالی روحی که رضایت الهی را در پی دارد، دست یابد و سپس بر عزم و همت افزون تری برای رسیدن به قله آن که محبوب شدن نزد خدای متعال است، تلاش نماید.
بنابراین بر سالک لازم است که همواره از حداقل ها شروع کند، ولى در اندیشه افزون سازى تدریجى باشد و پیوسته بر انجام برنامه های سلوکی اصرار ورزد تا به نتایج مطلوب برسد، براى مثال اگر از اول خواندن نماز شب دشوار می نماید، فقط یک رکعت نماز وتر بخواند. پس از یک هفته دو رکعت نماز شفع را نیز بدان اضافه کند و پس از مدتى، کم کم هشت رکعت نافله شب را کامل بخواند و بر این امر اصرار ورزد تا خواندن نماز شب برایش ملکه شود.
در روند خودسازى، نمى توان تمام مدارج کمال را یک شبه طى کرد و لازم است سالک ابتدا از عمل به واجبات و رعایت شرایط و جزئیات آن ها شروع کند و در کنار آن با ترک محرمات همواره بر نیفتادن در دام هاى شیطان و هواى نفس، جدیت ورزد. پس از مدتى که سراسر وجودش تسلیم شد و ایمان در روح و جان او نفوذ کرد، به انجام مستحبات و ترک مکروهات همت گمارد. از این مرحله به بعد، عنایات ربوبى، او را مدد رسان خواهد بود: وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ؛ و آنان که در راه ما به جان و مال جهد و کوشش کردند، به تحقیق آنان را به راه خویش هدایت مى کنیم و همیشه خدا، یار نکوکاران است.
دستورالعمل کامل سلوکی
مهمترین اموری که سالک در طی مراحل بندگی و سلوک لازم است نسبت به رعایت آن ها اهتمام داشته و مراقبت نماید، عبارت است از:
1. نسبت به نمازهای پنج گانه و سایر نمازهای واجب (بل مستحب مثل نافله‌های یومیه) اهتمام ویژه داشته باشد، چنان‌که نسبت به روزه‌های واجب و مستحب باید بسیار اهتمام داشت.
2. خمس و زکات مال خود را به موقع پرداخت نماید.
3. مقدار مشخصی را تحت عنوان انفاق و دستگیری از فقرا در مال خود قرار دهد و مرتب پرداخت نماید.
4. اگر حج بر او واجب شده است، حتما برای انجام آن اقدام نماید.
5. برای زیارت مستمر معصومین (ع) و امام زادگان برنامه ریزی کند.
6. نسبت به خدمت به خلق و انجام حقوق برادران و نزدیکان و رفع نیازهای ایشان اهتمام داشته باشد.
7. برای جبران حقوق و وظایفی که قبلا فوت شده است، برنامه ریزی کند.
8. صفات و رذایل اخلاقی را از خود دور و فضیلت‌های اخلاقی را جایگزین آن نماید.
9. گناهان را به کلی ترک کند و اگر احیانا از روی غفلت گناهی مرتکب شد، فورا استغفار و توبه نماید و با انابه آن را تدارک نماید.
10. تا می‌تواند در چیزی که شک و شبهه دارد وارد نشود، چون باعث وقوع در محرمات می‌شود.
11. هر کار بیهوده‌ای را که به کار دنیا و آخرت نمی خورد ترک کند؛ زیرا لهو و لغو باعث قساوت و خسران می‌شود.
12. تا گرسنه نشده، غذا نخورد و هنگام خوردن غذا مراقب باشد تا اولا حلال بخورد و ثانیا از پرخوری پرهیز نماید و به قدر نیاز غذا بخورد.
13. تا خواب بر او غلبه نکرده، نخوابد و به قدر ضرورت و تنها برای رفع خستگی بخوابد، نه برای لذت بردن از خواب.
14. بیشتر سکوت کند و کم گفتن را شعار خود سازد که در نورانیت قلب بسیار موثر است و تنها در صورت نیاز برای سخن گفتن اقدام نماید و مراقب گناهان زبانی باشد.
15. هر روز حداقل پنجاه آیه را با تدبر و تامل و خضوع تلاوت کند و برنامه ای برای تدبر در آیات داشته باشد.
16. بعد از نماز تعقیبات بخواند و برخی اذکار مانند صلوات و استغفار را تکرار کند و دعا کردن بعد از هر نماز را فراموش نکند.
17. نسبت به علم آموزی و مصاحبت با علما و سوال از ایشان سعی وافر نماید و هر قدر که امکان دارد، با مطالعه و تحقیق و تفکر بر اطلاعات و علم خویش بیفزاید.
18. با مردم مهربان باشد و مهرورزی را در روابط اجتماعی خود فراموش نکند.
19. همواره راست بگوید و در اقوال و افعال خود صادق باشد.
20. اداره امور زندگی خود را – در عین تلاش پیگیر و مستمر برای حیات این جهانی – به خدا بسپارد و همت خویش را بیشتر صرف انجام وظایف بندگی خدای متعال نماید و در سختی‌ها به خدا توکل نماید و نسبت به نتیجه‌ای که حاصل می‌شود راضی باشد.
21. نسبت به سختی‌های زندگی و بندگی خدا صبور باشد و نسبت به آزار دیگران بردباری کند.
22. نسبت به گناهانی که سایر مومنان انجام می دهند، بی تفاوت نباشد و به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر به قدر وسع عمل کند.
23. برای تمام اوقات عمر و شبانه روز خود برنامه‌های علمی و عملی مفید داشته باشد و به گونه‌ای که عمر و وقتش ضایع نشود.
بیشتر این دستورالعمل‌ها، خلاصه مواردی است که ائمه معصومین (ع) عمل می کردند و به مومنین هم سفارش نموده اند تا مراقبت کنند.
