ترندنیوز مطالب مذهبی+آموزشی+سرگرمی+خبری
دوست گرامی. جهاد از واجبات دین اسلام است و در ساخته شدن و تقویت ایمان نقش تعیین کننده دارد. غیر از جهاد اکبر با نفس و شیطان و جهاد اصغر که نبرد نظامی با دشمنان اسلام است، سایر موارد جهاد مانند جهاد فرهنگی و سایبری و اقتصادی و سیاسی زیر مجموعه جهاد کبیر قرار می گیرد.
عرصه های جهاد و مبارزه
از مجموعه معارف دینی بدست می آید که انسان مومن در سه عرصه با دشمنان خداوند درگیر می شود 1. جهاد اکبر، 2. جهاد کبیر و 3. جهاد اصغر.
1. جهاد اکبر
مبارزه با نفس امّاره که به انجام دادن بدیها فرمان می‌دهد، بالاترین نوع جهاد محسوب می‌شود. پیامبر اکرم (ص) جهاد با نفس راجهاد اکبر نامیدند. جهاد اکبر که از همه انواع جهاد سخت‌تر است، همان چیزی است که هویّت و باطن ما را از شر دشمنان داخلی حفظ می کند.
امام صادق (ع) فرمود: پیامبر (ص) گروهی از مسلمانان را به جهاد فرستاد. هنگامی که بازگشتند، فرمود: مَرْحَباً بِقَومٍ قَضُوا الْجِهَادُ الْأَصْغَرِ وَ بَقِی عَلَیهِم الْجِهَادُ الْأَکْبَرِ. قِیلَ یا رَسُولَ اللهِ (ص) مَا الْجِهَادُ الْأَکْبَرِ؟ قَالَ: جِهَادُ النَّفْسّ؛[1] آفرین بر گروهی که جهاد اصغر را انجام دادند، ولی وظیفة جهاد اکبر بر آنها باقی مانده است. عرض کردند: ای رسول خدا! جهاد اکبر چیست؟ فرمود: جهاد با نَفْس
از نظر عرفان اسلامی، نهاد آدمی طرفه معجونی از فرشته و شیطان یا آمیزه ای از صفت های متضاد است، این تضاد از نظر قرآن و عرفان ناچار تضادی بنیادی، درونی و ناچار همیشگی است و تفاوت انسان ها نیز نسبت به یکدیگر در پیروزی و عدم پیروزی در برقراری تعادل میان این ابعاد متضاد در درون خویشتن است.
در روایات اسلامی جنگ با نفس و پیکار با تضاد درون، جهاد اکبر و جهاد افضل برترین نبرد نامیده شده است زیرا از یک طرف این جنگ سخت و دشوار از تمام پیکارهای خونین در میدان جنگ سخت تر و مشقت بارتر است و ازطرف دیگر پیروزی بر دشمن درونی و غلبه بر نفس خودکامه به مراتب ارزنده تر وثمربخش تر از غلبه بر خصم برونی و پیروزی بر دشمن در صحنه های نبرد است!
همه ما با معرفت شهودی بر این امر واقفیم که در درون آدمی همیشه میان عقل، وجدان اخلاقی و نفس امّاره ستیز وجود دارد. بین بعد ملکوتی و بعد حیوانی انسان همیشه جنگ و جدال هست. در برخی از انسان ها عقل و وجدان اخلاقی بر نفس امّاره پیروز می‌شود و در برخی دیگر نفس امّاره ی آنان زمام امور را در دست می‌گیرد و بر آنان مسلّط می‌شود.
انسانی که بتواند نفس اماره را که چون اسب چموش و سرکشی است، دهنه و لگام ببندد و او را کنترل کند، بهترین وسیله ی عروج خود را به عرش الهی فراهم کرده است و می‌تواند با آن به جایی برسد که جز خدا نبیند. شاعر در این زمینه چه نیکو سروده است:
اگر درنده خویی ز طبیعتت بمیرد همه عمر زنده باشی به روان آدمیّت
چنانچه نفس امّاره بر عقل انسان حاکم شود، از آن مرکبی می‌سازد و انسان را به سوی وادی نیستی و نابودی می‌برد. تسلّط نفس امّاره بر آدمی منشأ تمام ظلم ها و جنایت ها است. بنابراین اگر انسان نتواند نفس امّاره را مهار کند، مرتکب ستم ها و جنایت های فراوانی می‌شود. نمونه ی آن معاویه و عمرو عاص هستند. دو شخصیتی که در تاریخ از آنان به عنوان انسان های هوشمند و با کیاست نام برده شده است، اما آنان با پیروی از نفس امّاره، آن‌گونه ظلم ها و جنای تها را که تاریخ شاهد آن است، مرتکب شدند.
انسان های زیادی نیز توانسته‌اند نفس امّاره را مهار و ملکه ی عدالت پیدا کنند. نفس اماره نابود شدنی نیست، ولی می‌توان از راه عقلی و شرعی آن را کنترل کرد. قرآن کریم از قول حضرت یوسف (ع) می‌فرماید: وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ؛[2] من خویشتن را از گناه تبرئه نمی‌کنم، همانا نفس امّاره به بدی فرمان می‌دهد، مگر آنکه رحم و شفقت خداوند مشمول حال آدمی گردد. به‌راستی که پروردگار من آمرزنده مهربان است.
2. جهاد کبیر
جهاد کبیر که بعد از جهاد اکبر از اهمیت فراوانی برخوردار است، همان مبارزه و دفع سلطه دشمنان خدا بر مسلمین به لحاظ فکری، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است. جهاد اکبر برای رسیدن به آزادی معنوی و فردی بود، ولی جهاد کبیر برای رسیدن به آزادی و استقلال فرهنگی و اجتماعی است.
خداوند در سوره فرقان به صراحت از جهاد کبیر سخن به میان آورده است: فَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا کَبِیرًا؛[3] پس تو هرگز از کافران فرمان مبر و در راه حق و عدالت و خشنودی خدای یکتا، به وسیله این کتاب پرشکوه با آنان به جهادی بزرگ بپرداز و روشنگری کن.
علامه طبرسی در مجمع البیان ذیل این آیه می‌نویسد: از آیه شریفه این درس بزرگ دریافت می‌شود که برترین و پرشکوه‌ترین جهادها و تلاش‌ها در پیشگاه خدا، جهاد علمی و فکری و فرهنگی است؛ جهاد کسانی است که با روشنگری خویش بافته‌ها و ساخته‌ها و شبهات بداندیشان و گمراه گران را از اذهان و افکار می‌زدایند و مردم را با روح و جان دین خدا و هدف‌های بلند آن آشنا می‌سازند.
جهاد کبیر، پس از جهاد با نفس در درجه برتری از دیگر جهادها قرار می‌گیرد و می‌بایست اهتمام بسیاری بر آن داشت؛ زیرا جهادی است که گفتمان درست فکری و فرهنگی را به جامعه ارایه می‌دهد و اجازه نمی دهد تا گفتمان باطل مستبدانه با سرکوب افکار و فرهنگ‌های عقلانی و عقلایی دیگر بر جامعه مسلط شود.
هدف جهاد کبیر، ایجاد فضای مناسب زیستی برای بشر است تا در چارچوب عقلانیت و وحیانیت و فطرت سالم، بینش و نگرش درستی به دست آورد و رفتارهای هنجاری و ارزشی را در جامعه در پیش گیرد.
از آیات سوره لقمان و پند و اندرزهای حکیمانه آن فرزانه ربانی چنین بر می‌آید که جهاد علمی و فرهنگی در حوزه‌های بینشی و نگرشی فضایی را برای افراد جامعه فراهم می‌آورد تا انسان‌ها در یک فضای سالم، گفتمان‌های رقیب را مورد ارزیابی و بررسی قرار دهند و بتوانند خود با انتخاب آزاد، راهی را برگزیند.
3. جهاد اصغر
جهاد اصغر نبرد نظامی و فیزیکی با دشمنان دین خدا است. در این نوع جهاد انسان با گذشتن از جان و مال خویش در راه برتری توحید و کلمه ی اسلام و پایداری رسالت و اقامه ی شعائر ایمانی و برافراشتن پرچم دین الهی با تمام امکانات خود برای دفع شر و نابودی دشمنان خدا و اسلام، تلاش و مبارزه کند.[4]البته قرآن کریم برای بیان منظور از جهاد اصطلاحی (جهاد اصغر) اغلب از قتال و اقتتال یعنی مشتقات قتل استفاده می کند. قتال عبارت است از: زد و خورد و جنگیدن با یکدیگر، چنان چه قرآن می فرماید: یا أیُّها النَّبِیُّ حَرِّضِ المُومنینَ علَی القِتال؛[5] ای پیامبر مومنان را به جنگ برانگیز. و اقتتال یعنی مقاتله کردن[6] فَوَجَدَ فِیها رَجُلَینِ یَقتَتِلان؛[7] در آن شهر دو نفر را یافت که با هم می جنگیدند.
در فضیلت قتال آیات و روایات فراوانی واردشده است، چنان چه در آیه ای می خوانیم: إِنّ اللهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فیِ سَبِیلِهِ صَفّاً کَأَنَّهُم بُنیانٌ مَرصُوصٌ؛[8] در حقیقت خدا دوست دارد کسانی را که در راه او صف در صف چنان که گویی بنیانی ریخته شده از سرب اند جهاد می کنند.
همچنین پیامبر (ص) در روایتی فرموده است: مَا أعمالُ الِعِبادِ کُلُّهُم عِندِ المُجاهِدینَ فِی سَبِیلِ اللهِ إلا کَمثلِ خُطّافٍ أَخَذَ بِمِنقارِهِ مِن مَاءِ البَحرِ؛[9] اعمال همه ی بندگان نزد مجاهدان در راه خدا نیست، مگر به مانند پرستویی دریایی که با منقار خود مقداری آب از دریا برداشته است.
انواع جهاد اصغر:
جهاد و قتال در راه خدا با کفار و مشرکین بر دو نوع است.
الف)جهاد دفاعی: بدین منظور که مسلمانان موظفند با هر فرد یا گروهی که به جان و مال و ناموس وهرآن چه متعلق به آن هاست، تهاجم وتجاوزکرده است، بجنگند ومقابله نمایند.[10]ب)جهاد ابتدایی: یعنی تهاجم به مواضع مشرکان و کفار در سرزمین شان به منظور این که همگی خدا پرست شوند و حق را بشناسند و آن را اجرا نمایند یا به عبارت دیگر هدف از آن هدایت و آگاهی مردم و دعوت به دین اسلام است.[11]
[1] حُرّ عاملی، وسایل الشیعه، ج11، ص 122.
[2] یوسف، آیه 53.
[3] فرقان، آیه 52
[4] نوری، حسین، جهاد، دفتر نشر فرهنگ اسلامی؛ ص14.
[5] انفال، آیه 65.
[6] قرشی، سیدعلی اکبر، قاموس قرآن، ص232.
[7] قصص، آیه 15.
[8] صف، آیه 4.
[9] متقی، کنزالعمال، ح10680.
[10] مصباح یزدی، محمد تقی، جنگ و جهاد در قرآن، ص135.
[11] شکوری، ابوالفضل، فقه سیاسی اسلام، ص367.
عرصه های جهاد و مبارزه
از مجموعه معارف دینی بدست می آید که انسان مومن در سه عرصه با دشمنان خداوند درگیر می شود 1. جهاد اکبر، 2. جهاد کبیر و 3. جهاد اصغر.
1. جهاد اکبر
مبارزه با نفس امّاره که به انجام دادن بدیها فرمان می‌دهد، بالاترین نوع جهاد محسوب می‌شود. پیامبر اکرم (ص) جهاد با نفس راجهاد اکبر نامیدند. جهاد اکبر که از همه انواع جهاد سخت‌تر است، همان چیزی است که هویّت و باطن ما را از شر دشمنان داخلی حفظ می کند.
امام صادق (ع) فرمود: پیامبر (ص) گروهی از مسلمانان را به جهاد فرستاد. هنگامی که بازگشتند، فرمود: مَرْحَباً بِقَومٍ قَضُوا الْجِهَادُ الْأَصْغَرِ وَ بَقِی عَلَیهِم الْجِهَادُ الْأَکْبَرِ. قِیلَ یا رَسُولَ اللهِ (ص) مَا الْجِهَادُ الْأَکْبَرِ؟ قَالَ: جِهَادُ النَّفْسّ؛[1] آفرین بر گروهی که جهاد اصغر را انجام دادند، ولی وظیفة جهاد اکبر بر آنها باقی مانده است. عرض کردند: ای رسول خدا! جهاد اکبر چیست؟ فرمود: جهاد با نَفْس
از نظر عرفان اسلامی، نهاد آدمی طرفه معجونی از فرشته و شیطان یا آمیزه ای از صفت های متضاد است، این تضاد از نظر قرآن و عرفان ناچار تضادی بنیادی، درونی و ناچار همیشگی است و تفاوت انسان ها نیز نسبت به یکدیگر در پیروزی و عدم پیروزی در برقراری تعادل میان این ابعاد متضاد در درون خویشتن است.
در روایات اسلامی جنگ با نفس و پیکار با تضاد درون، جهاد اکبر و جهاد افضل برترین نبرد نامیده شده است زیرا از یک طرف این جنگ سخت و دشوار از تمام پیکارهای خونین در میدان جنگ سخت تر و مشقت بارتر است و ازطرف دیگر پیروزی بر دشمن درونی و غلبه بر نفس خودکامه به مراتب ارزنده تر وثمربخش تر از غلبه بر خصم برونی و پیروزی بر دشمن در صحنه های نبرد است!
همه ما با معرفت شهودی بر این امر واقفیم که در درون آدمی همیشه میان عقل، وجدان اخلاقی و نفس امّاره ستیز وجود دارد. بین بعد ملکوتی و بعد حیوانی انسان همیشه جنگ و جدال هست. در برخی از انسان ها عقل و وجدان اخلاقی بر نفس امّاره پیروز می‌شود و در برخی دیگر نفس امّاره ی آنان زمام امور را در دست می‌گیرد و بر آنان مسلّط می‌شود.
انسانی که بتواند نفس اماره را که چون اسب چموش و سرکشی است، دهنه و لگام ببندد و او را کنترل کند، بهترین وسیله ی عروج خود را به عرش الهی فراهم کرده است و می‌تواند با آن به جایی برسد که جز خدا نبیند. شاعر در این زمینه چه نیکو سروده است:
اگر درنده خویی ز طبیعتت بمیرد همه عمر زنده باشی به روان آدمیّت
چنانچه نفس امّاره بر عقل انسان حاکم شود، از آن مرکبی می‌سازد و انسان را به سوی وادی نیستی و نابودی می‌برد. تسلّط نفس امّاره بر آدمی منشأ تمام ظلم ها و جنایت ها است. بنابراین اگر انسان نتواند نفس امّاره را مهار کند، مرتکب ستم ها و جنایت های فراوانی می‌شود. نمونه ی آن معاویه و عمرو عاص هستند. دو شخصیتی که در تاریخ از آنان به عنوان انسان های هوشمند و با کیاست نام برده شده است، اما آنان با پیروی از نفس امّاره، آن‌گونه ظلم ها و جنای تها را که تاریخ شاهد آن است، مرتکب شدند.
انسان های زیادی نیز توانسته‌اند نفس امّاره را مهار و ملکه ی عدالت پیدا کنند. نفس اماره نابود شدنی نیست، ولی می‌توان از راه عقلی و شرعی آن را کنترل کرد. قرآن کریم از قول حضرت یوسف (ع) می‌فرماید: وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ؛[2] من خویشتن را از گناه تبرئه نمی‌کنم، همانا نفس امّاره به بدی فرمان می‌دهد، مگر آنکه رحم و شفقت خداوند مشمول حال آدمی گردد. به‌راستی که پروردگار من آمرزنده مهربان است.
2. جهاد کبیر
جهاد کبیر که بعد از جهاد اکبر از اهمیت فراوانی برخوردار است، همان مبارزه و دفع سلطه دشمنان خدا بر مسلمین به لحاظ فکری، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است. جهاد اکبر برای رسیدن به آزادی معنوی و فردی بود، ولی جهاد کبیر برای رسیدن به آزادی و استقلال فرهنگی و اجتماعی است.
خداوند در سوره فرقان به صراحت از جهاد کبیر سخن به میان آورده است: فَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا کَبِیرًا؛[3] پس تو هرگز از کافران فرمان مبر و در راه حق و عدالت و خشنودی خدای یکتا، به وسیله این کتاب پرشکوه با آنان به جهادی بزرگ بپرداز و روشنگری کن.
علامه طبرسی در مجمع البیان ذیل این آیه می‌نویسد: از آیه شریفه این درس بزرگ دریافت می‌شود که برترین و پرشکوه‌ترین جهادها و تلاش‌ها در پیشگاه خدا، جهاد علمی و فکری و فرهنگی است؛ جهاد کسانی است که با روشنگری خویش بافته‌ها و ساخته‌ها و شبهات بداندیشان و گمراه گران را از اذهان و افکار می‌زدایند و مردم را با روح و جان دین خدا و هدف‌های بلند آن آشنا می‌سازند.
جهاد کبیر، پس از جهاد با نفس در درجه برتری از دیگر جهادها قرار می‌گیرد و می‌بایست اهتمام بسیاری بر آن داشت؛ زیرا جهادی است که گفتمان درست فکری و فرهنگی را به جامعه ارایه می‌دهد و اجازه نمی دهد تا گفتمان باطل مستبدانه با سرکوب افکار و فرهنگ‌های عقلانی و عقلایی دیگر بر جامعه مسلط شود.
هدف جهاد کبیر، ایجاد فضای مناسب زیستی برای بشر است تا در چارچوب عقلانیت و وحیانیت و فطرت سالم، بینش و نگرش درستی به دست آورد و رفتارهای هنجاری و ارزشی را در جامعه در پیش گیرد.
از آیات سوره لقمان و پند و اندرزهای حکیمانه آن فرزانه ربانی چنین بر می‌آید که جهاد علمی و فرهنگی در حوزه‌های بینشی و نگرشی فضایی را برای افراد جامعه فراهم می‌آورد تا انسان‌ها در یک فضای سالم، گفتمان‌های رقیب را مورد ارزیابی و بررسی قرار دهند و بتوانند خود با انتخاب آزاد، راهی را برگزیند.
3. جهاد اصغر
جهاد اصغر نبرد نظامی و فیزیکی با دشمنان دین خدا است. در این نوع جهاد انسان با گذشتن از جان و مال خویش در راه برتری توحید و کلمه ی اسلام و پایداری رسالت و اقامه ی شعائر ایمانی و برافراشتن پرچم دین الهی با تمام امکانات خود برای دفع شر و نابودی دشمنان خدا و اسلام، تلاش و مبارزه کند.[4]البته قرآن کریم برای بیان منظور از جهاد اصطلاحی (جهاد اصغر) اغلب از قتال و اقتتال یعنی مشتقات قتل استفاده می کند. قتال عبارت است از: زد و خورد و جنگیدن با یکدیگر، چنان چه قرآن می فرماید: یا أیُّها النَّبِیُّ حَرِّضِ المُومنینَ علَی القِتال؛[5] ای پیامبر مومنان را به جنگ برانگیز. و اقتتال یعنی مقاتله کردن[6] فَوَجَدَ فِیها رَجُلَینِ یَقتَتِلان؛[7] در آن شهر دو نفر را یافت که با هم می جنگیدند.
در فضیلت قتال آیات و روایات فراوانی واردشده است، چنان چه در آیه ای می خوانیم: إِنّ اللهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فیِ سَبِیلِهِ صَفّاً کَأَنَّهُم بُنیانٌ مَرصُوصٌ؛[8] در حقیقت خدا دوست دارد کسانی را که در راه او صف در صف چنان که گویی بنیانی ریخته شده از سرب اند جهاد می کنند.
همچنین پیامبر (ص) در روایتی فرموده است: مَا أعمالُ الِعِبادِ کُلُّهُم عِندِ المُجاهِدینَ فِی سَبِیلِ اللهِ إلا کَمثلِ خُطّافٍ أَخَذَ بِمِنقارِهِ مِن مَاءِ البَحرِ؛[9] اعمال همه ی بندگان نزد مجاهدان در راه خدا نیست، مگر به مانند پرستویی دریایی که با منقار خود مقداری آب از دریا برداشته است.
انواع جهاد اصغر:
جهاد و قتال در راه خدا با کفار و مشرکین بر دو نوع است.
الف)جهاد دفاعی: بدین منظور که مسلمانان موظفند با هر فرد یا گروهی که به جان و مال و ناموس وهرآن چه متعلق به آن هاست، تهاجم وتجاوزکرده است، بجنگند ومقابله نمایند.[10]ب)جهاد ابتدایی: یعنی تهاجم به مواضع مشرکان و کفار در سرزمین شان به منظور این که همگی خدا پرست شوند و حق را بشناسند و آن را اجرا نمایند یا به عبارت دیگر هدف از آن هدایت و آگاهی مردم و دعوت به دین اسلام است.[11]
[1] حُرّ عاملی، وسایل الشیعه، ج11، ص 122.
[2] یوسف، آیه 53.
[3] فرقان، آیه 52
[4] نوری، حسین، جهاد، دفتر نشر فرهنگ اسلامی؛ ص14.
[5] انفال، آیه 65.
[6] قرشی، سیدعلی اکبر، قاموس قرآن، ص232.
[7] قصص، آیه 15.
[8] صف، آیه 4.
[9] متقی، کنزالعمال، ح10680.
[10] مصباح یزدی، محمد تقی، جنگ و جهاد در قرآن، ص135.
[11] شکوری، ابوالفضل، فقه سیاسی اسلام، ص367.
