سلیم بن قیس هلالی عامرى کوفى از اصحاب خاص امیرمؤمنان(ع)، امام حسن ع ،امام حسین(ع) و امام زین العابدین(ع) و امام باقر(ع) است. او متوفاى سال 76 هجری قمری مى باشد. کتاب او اولین کتاب حدیثى و تاریخى نگاشته شده شیعه است. نقل شده است که امام سجاد و امام باقر(ع) راجع به آن فرمودند: «صدق سلیم رحمه الله هذا حدیثنا کلّه نعرفه » (بحارالانوار – ج 1، ص 76 و ج 23، ص 124، وسائل الشیعه، ج 18، ص 72)پدر علامه مجلسى در روضة المتقین مى گوید: کلینى و صدوق حکم به صحت کتاب سلیم کرده اند، گرچه متن خود کتاب دلالت بر صحت آن دارد. (روضة المتقین، ج 14، ص 372) نویسنده وسائل الشیعة آن را از کتاب هاى معتبر مى شمارد. (وسائل الشیعة، ج 20، ص 36 – 42). آیة اللَّه مرعشى نجفى(ره) مى گوید: این کتاب از قدیمى ترین و صحیح ترین کتاب ها نزد شیعه است، بلکه برخى از اهل سنت نیز حکم به صحت آن کرده اند. (مقدمه احقاق الحقّ، ج 1، ص 55) آیةاللَّه خوئى در معجم رجال الحدیث بررسى مفصلی به عمل آورده اند و نتیجه بررسی ها این شده است که سلیم بن قیس مورد اعتماد است و کتابش هم مورد اعتماد است ولی باید نسخه اصلی کتاب را به دست آورد نه هر نسخه ای .(ج 8، ص 216 ) برخى از علماى بزرگ مثل شیخ مفید آن را تضعیف کرده اند. ایشان مى گوید: «اطمینانى به این کتاب نیست و به بیشتر مطالب آن نمى توان عمل کرد؛ چرا که دستخوش تخلیط و تدلیس گشته است. پس شایسته است دین باوران از عمل کردن به مطالب آن بپرهیزند و بر آن اعتماد نکنند و احادیث آن را روایت ننمایند. (تصحیح الاعتماد، ص 72)علامه در قسمت اول خلاصه الرجال سلیم بن قیس را ذکر کرده و می گوید : خود سلیم را می توان انسان مورد اعتماد دانست ولی باید از عمل کردن به مطالب فاسد کتاب او پرهیز کرد (خلاصه الرجال ص 83 چاپ قدیم )علامه سید جعفر مرتضی عاملی لبنانی بررسی مفصلی در باره کتاب سلیم بن قیس به عمل آورده و کتاب را مورد اعتماد می داند .(رنجهای زهرا ترجمه ماساه الزهرا ص 128 تا 158 )
جمع این دو نظریه این است که اصل اینکه سلیم بن قیس کتابى دارد که مورد تأیید اهل بیت بوده ثابت است، ولى در اینکه آیا کتاب موجود (اسرار آل محمد «ص»)همان کتاب است و تحریف و کم و زیادى در آن رخ نداده، اختلاف هست.
آنچه به نظر می رسد این است که نظر علامه حلی به حق نزدیکتر است .
برای آگاهی بیشتر به آنچه در سایت اسلام کوئست آمده توجه کنید:
اگر حجیت کتاب سلیم بن قیس ثابت شود، می توان در مسائل مهمی چون موضوعات مورد اختلاف شیعه و سنّی بدان استناد کرد.
به حسب گزارشاتی که او در کتاب آورده، معلوم می شود که او گزارشگر بوده و آنچه را که می دیده و می شنیده، ثبت می کرد.[1]شناخت امروزه ما از سلیم، محدود است و مدارک و شواهد کافی در مورد وی وجود ندارد. آنچه امروز از او در منابع رجال و حدیث بر جای مانده، معمولاً برگرفته از خود کتاب و مقدمه ای است که راویان این اثر بر کتاب او نگاشته اند. بنابر محتوای کتاب، سلیم دو سال پیش از هجرت دیده به جهان گشوده و در دوران خلافت عُمَر در عهد جوانی به مدینه آمد. تلاش سلیم در این دوره بیشتر مصروف ثبت و ضبط ماجرای سقیفه و فدک و حوادث پیرامون آن بوده است. او در دوران حکومت امیرالمؤمنین علی(ع) از یاران آن حضرت و شاهد مستقیم وقایع بود و آن گاه که حضرت به شهادت می رسد و امویان حکومت را به دست می گیرند، سلیم از جمله شیعیانی است که در لیست سیاه حکومت اموی قرار می گیرد.[2]اهمیت کتاب سُلیم
اهمیت تاریخی این کتاب به دو لحاظ قابل بررسی است:
1. این کتاب، اولین کتاب حدیثی نگارش یافته شیعیان است که امروزه نیز موجود است؛ لذا این تقدّم زمانی، بر اساس قبول استناد این کتاب به سلیم، تا حد بسیاری بر ارزش و اعتبار کتاب خواهد افزود.
2. این کتاب به جهت گزارشی که از حوادث پس از وفات پیامبر(ص) و دوران حکومت حضرت علی(ع) به دست می دهد، اهمیت بسیاری دارد. یکی از ویژگی های برجسته کتاب، نقل حوادثی است که همواره میان شیعه و سنّی محلّ اختلاف و کشمکش بوده است. تأکید پیامبر اکرم(ص) بر مسئله امامت و ولایت، قضیه فدک، هجوم و آتش زدن خانه فاطمه زهرا(س) و … از جمله این حوادث است.
دیدگاه های مختلف در اعتبار کتاب سلیم
از قرن ششم کتاب سلیم شهرت و آوازه ای افزون می یابد و روایات او با بسط و تفصیل بیشتری در جوامع روایی شیعه وارد می شود. در این دوره کتابی که بیشتر از دیگران از سلیم روایت آورده، الاحتجاج طبرسی و سپس ارشاد است. تقریباً از همین زمان است که پاره ای از احادیث سلیم به برخی از منابع اهل سنّت نیز راه می یابد.[3]سلیم بن قیس را دانشمندان شیعه ستوده اند، اما این توثیق همگانی نبوده و برخی با آن مخالفت کرده اند.
به صورت کلی دیدگاه های موجود درباره این کتاب را می توان به سه دسته تقسیم کرد:
1. دسته اوّل که بیشتر دانشمندان و محدثان شیعه را دربرمی گیرد، کتاب سلیم را معتبر دانسته اند. در رأس این گروه محدّث نعمانی (اوائل قرن چهارم) قرار دارد که با صراحت، مندرجات کتاب سلیم را معتبر و متقن دانسته است. در کلام کشّی نیز نشان از توثیق سلیم و تأیید کتابش وجود دارد. شیخ طوسی و نجاشی هرچند سلسله سند خویش را به کتاب سلیم ذکر کرده اند، ولی در کلامشان هیچ شاهدی که به صراحت آن را تأیید یا تضعیف کند، وجود ندارد. قول به صحّت کتاب و مندرجات آن در میان محدّثان و رجالیان متأخر طرفداران بیشتری دارد.[4]2. برخی نیز با این کتاب مخالف اند، بعضی با اصل استناد این کتاب به سلیم مخالف بوده و می گویند اصل این کتاب جعلی است و نمی توان آن را به سلیم نسبت داد[5] و عده ای دیگر با قبول اصل استناد، روایات آن را رد کرده و احادیث کتاب را موثق نمی دانند.[6]3. نظریه سوم راهی میان این دو  را می جوید. قائلان به این قول از یک سو کتاب سلیم و سند آن را اجمالاً تصدیق می کنند و ادلّه ابن غضائری دائر بر مجعول بودن اصل کتاب را نادرست می دانند و از سوی دیگر معتقدند آنچه از نسخه های کتاب در قرون بعد برجای مانده خالی از تحریف نیست و به همین دلیل باید به روایات سلیم به دیده احتیاط نگریست و تنها پس از نقد و بررسی به نقل و نشر آن پرداخت. این قول در میان متأخرین نیز  طرفدارانی دارد.[7] بنابر این قول، تمام روایات کتاب سلیم باید به مانند روایات دیگر بررسی شده و پس از بررسی درباره آن حکم کرد.
در این جا یک روایت از کتاب سلیم را ذکر می کنیم که در کتاب های معتبر ذکر شده و مورد قبول عالمان است: «امام علی (ع) از پیامبر اکرم (ص) این کلام را نقل کرده اند که: علما بر دو دسته اند؛ گروهی که به علمشان عمل می کنند و اینان اهل نجات اند و گروهی عمل به علمشان را رها می کنند و اینان هلاک می شوند».[8]از این دست روایات سلیم که در کتاب های معتبر آمده باشد؛ بسیار است و این خود می تواند شاهدی بر قول سوم باشد که باید هر روایت را به صورت جداگانه بررسی کنیم و در صورت اطمینان به روایت آن را قبول و در غیر این صورت، رهایش کنیم و در این حالت یقینا احتمال یافتن حقیقت در مورد احادیث سلیم بیشتر خواهد بود.
انتقادات بر کتاب سلیم
ابن غضائری به عنوان یکی از عالمان علم رجال درباره کتاب سلیم می گوید: کتاب جعلی است و در این باره شواهدی (در خود کتاب) نیز وجود دارد. او پس از این ادعا، به ذکر شواهدی می پردازد.[9] اما غیر از ابن غضائری که اصل کتاب را زیر سؤال می برد، عده ای نیز وجود دارند که اصل استناد را قبول دارند، ولی روایات آن را زیر سؤال برده و انتقاداتی بر کتاب کرده اند.
تعدادی از انتقادات کلی بر این کتاب از این قبیل اند:
1. متن و مضمون پاره ای از روایات سلیم که امروزه وجود دارد، خالی از اضطراب و دوگانگی و گاه سستی و کاستی نیست، این اضطراب و سستی می تواند نمایانگر وجود تحریف و اشتباه در این کتاب باشد.
2. بی توجهی یا کم توجّهی برخی از دانشمندان متقدّم شیعه نسبت به این کتاب نیز سؤال برانگیز است. برای مثال سید مرتضی در سراسر کتاب ها و رساله های خویش از کتاب سلیم نام و یادی به میان نمی آورد و در سراسر آثار خویش تنها یک روایت کوتاه از سلیم نقل کرده است. از دیگر شخصیت هایی که از کتاب سلیم نام نبرده اند، سید بن طاووس است. این مطلب از آن رو مایه شگفتی است که سید بن طاووس، همچون سیّد مرتضی، از کتابخانه ای معروف و مفصّل برخوردار بود و سیّد با علاقه وافری که به جمع آوری کتب داشته، بعید می نماید که از کتاب سلیم بی اطلاع مانده باشد و تقریباً شکی نیست که او این کتاب را دیده است. حال در نظر آورید که سید بن طاووس نه تنها نامی از کتاب سلیم نبرده، بلکه چند روایتی هم که از سلیم نقل کرده همگی از کتاب های دیگر بوده است. سید بن طاووس در کتاب کشف المحجّه، فرزندش را در وقایع سقیفه و پس از آن مکرّر به کتاب (المعرفة فی المناقب و المثائب) ابن هلال ثقفی ارجاع می دهد، امّا به هیچ وجه از کتاب سلیم، نامی نمی برد که این، اعتماد داشتن او به این کتاب را زیر سؤال می برد.
3. آنچه که مشایخ حدیث از سلیم در قرن چهارم و پنجم در کتاب های مختلف آورده اند با مندرجات فعلی کتاب سلیم اختلاف دارد و این خود یکی دیگر از مسائلی است که باید مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد. حتی با یک نگاه اجمالی می توان دریافت که موضوعاتی از نسخه موجود در هیچ یک از متون روایی قرون اولیه نظیر کافی، خصال، من لایحضره الفقیه، استبصار و ، نقل نشده است.[10]البته نوشته های بسیاری وجود دارد که اشکالات بر کتاب سلیم را به صورت جزئی و در ذیل احادیث بیان داشته اند[11] که در این جا مجالی برای ذکر آنها نیست.
البته موافقان این کتاب، به صورت بسیار مفصل در مقام پاسخ بر آمده اند و تلاش کرده اند با رفع این اشکالات، اعتبار کتاب را به اثبات برسانند. از جمله این موافقان، مترجم و محقق چاپ جدید این کتاب است که تلاش بسیاری در اثبات احادیث کتاب کرده است.
در چاپ جدید تحقیقات مفصلی پیرامون روایات کتاب به انجام رسیده است. مترجم و محقق این کتاب تلاش کرده نسخه های مختلف این کتاب را مشاهده کند و متن را با توجه به نسخه های متفاوت بنگارد. علاوه بر این، در چاپ جدید تلاش شده، روایات سلیم که در کتاب های دیگران آمده، نیز جمع آوری شود و با ذکر منابع دیگر که این احادیث را آورده اند، توثیقی برای روایات سلیم گردآوری گردد.
پاورقی ها
[1]. بابایی آریا، علی؛ فخلعی، محمد تقی، در جستجوی سلیم بن قیس هلالی، صفحه 16، مجله دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مشهد، شماره 72 تابستان 1385.
[2]. سبحانی، محمد تقی، گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی، ص 20، مجله آینه پژوهش، شماره 37، 1375 ش.
[3]. همان،ص 22.
[4]. همان، ص 22.
[5]. به نقل از گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی، ص 23.
[6]. جوادی، قاسم، کتاب سلیم بن قیس، ص 164- 165، فصلنامه علمی- تخصصی علوم حدیث، شماره 35- 36، بهار و تابستان 1384.
[7]. گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی،ص 23.
[8]. کلینى، الکافی، ج1، ص 44، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1365 ش.
[9]. به نقل از: جلالی، عبدالمهدی، پژوهشی درباره سلیم بن قیس هلالی، ص 120، مجله دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مشهد، شماره 60، تابستان 82.
[10]. گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی، ص 27- 28.
[11]. ر. ک: جوادی، قاسم، کتاب سلیم بن قیس، ص163 – 179.