الف. تصوّر و تصدیق : تصور یعنی صورت چیزی را دریافتن و معنای آن را در خاطر آوردن، بی آن‌که دانش دیگری همراه آن باشد. تصدیق یعنی گرویدن و باور داشتن. منطقیین اسلامى بحث خود را در منطق از تعریف (( علم )) و (( ادراک )) آغاز مى کنند و سپس آن را به دو قسم تصور و تصدیق تقسیم مى نمایند و منطق را مجموعا دو بخش مى کنند : بخش تصورات و بخش تصدیقات . هر یک از تصور و تصدیق از نظر منطقیین منقسم مى شود به دو قسم :1 – ضرورى یا بدیهى، 2 – نظرى یا اکتسابى.
انقسام علم به تصور و تصدیق از این جهت است که علم ما به اشیاء , گاهى به این شکل است که ذهن ما حکم مى کند به وجود یا عدم نسبتى میان اشیاء , یعنى علم ما به شکل قضاوت میان دو چیز است. گاهى به این شکل نیست . اول مثل علم ما به این که هوا گرم است یا هوا گرم نیست , راستى خوب است , دروغ خوب نیست . تصدیق عبارت است از قضاوت ذهن میان دو شى ء . این حالت قضائى در ذهن را تصدیق مى نامند . اما ذهن همیشه در ارتباط علمى خود با اشیاء , حالت قضائى به خود نمى گیرد . گاهى آنها را از نظر مى گذراند بدون آنکه حکمى درباره آنها بکند . در صورتى هم که حالت قضائى به خود مى گیرد و میان دو شى ء حکم مى کند , حکم و قضاوت یک چیز است که تصدیق نامیده مى شود و صورتهایى ک از محکوم علیه و محکوم به یعنى دو چیزى که ذهن میان آنها حکم کرده است ( در ذهن حاصل مى شود ) چیز دیگر است . صورتهایى که ذهن میان آنها حکم مى کند تصور است .
پس وقتى که در ذهن خود حکم مى کنیم به اینکه هوا گرم است , آن حکم تصدیق است , و اما صورت ذهنى هوا و صورت ذهنى گرمى تصور است .
مجموعه آثار شهید مطهری صفحه 38
ب. مبادی تصوریه و تصدیقیه
مبادی تصوریة، تصور موضوع علم، غایة علم و تعریف علم است. مثلا موضوع علم نحو، کلمه و کلام است و تعریف آن علم به اعراب آخر کلمات است و غایة آن صیانة اللسان عن الخطأ فی المقال است.
اما مبادی تصدیقیة چیزهایی است که سبب می شود انسان به مسائل علم یقین پیدا کند. مثلا یکی از مسائل علم نحو این است که کل فاعل مرفوع. مبادی تصدیقیه ی آن این است که می بینیم در قرآن، دیوان اعراب همه و همه فاعل را مرفوع می خوانند و این موجب یقین به مسأله ی فوق می شود.
واژه علم به مجموعه اى از قضایا اطلاق مى شود که مناسبتى بین آنها لحاظ شده باشد و این مناسبتهاى گوناگونند که علوم را از یکدیگر جدا و متمایز مى کنند و نیز بهترین مناسبتهایى که بین مسائل مختلف لحاظ مى شود و ملاک تمایز علوم قرار مى گیرد مناسبت موضوعات آنها است. یعنى مسائلى که موضوعات آنها اجزاء یک کل یا افراد یک کلى را تشکیل مى دهند به صورت علم واحدى درمى آیند. بنابراین مسائل یک علم عبارت است از قضایایى که موضوعات آنها زیر چتر عنوان جامعى کل یا کلى قرار مى گیرند و موضوع یک علم عبارت است از همان عنوان جامعى که موضوعات مسائل را دربر مى گیرد. در اینجا خوبست یادآور شویم که ممکن است یک عنوان موضوع دو یا چند علم قرار گیرد و اختلاف آنها به حسب غایات یا روشهاى تحقیق باشد اما نکته دیگرى را نباید از نظر دور داشت و آن این است که گاهى عنوانى که براى موضوع یک علم در نظر گرفته شده به طور مطلق موضوع آن علم نیست و در واقع قید خاصى دارد و اختلاف قیودى که براى یک موضوع لحاظ مى شود موجب پدید آمدن چند علم و اختلاف آنها مى گردد مثلا ماده از حیث ترکیبات درونى و خواص مربوط به تجزیه و ترکیب عناصر موضوع علم شیمى و به لحاظ تغییرات ظاهرى و خواص مترتب بر آنها موضوع علم فیزیک قرار مى گیرد یا کلمه از جهت تغییراتى که در ساختمان آن حاصل مى شود موضوع علم صرف و از نظر تغییرات اعرابى موضوع علم نحو واقع مى شود.